Wikipedia

İran: Ferqê çımraviyarnayışan

Çım bıerze verorê pela
← Ferqo verênFerqo peyên →
Content deleted Content added
VisualWikimetın
m Boti bxr:Иран rê interwiki dekerd de
m eno pele de restorasyon estê,ez eno pele restore keno.
Line 1:
{{Restorasyon}}
{{Template:Dewlet
{{Dewlete
|native_name = Cumurêtê İslamio İrani
|Name ='''Cumhuriyetê İrano İslami'''
|image_flag = Flag_of_Iran.svg
|Nameyo oricinal = جمهوری اسلامی ایران <br /> Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān
|image_coat = Coat of arms of Iran.svg
|image_mapDesmale = IranFlag inof its regionIran.svg
|Arma = Coat of arms of Iran.svg
|national_motto = '''Esteghlal Azadi Jomhuri-ye Islam'''
|Xerita = Iran on the globe (Afro-Eurasia centered).svg
|national_anthem = '''Sorud-e Melli-ye Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān''
|Slogan =Esteghlal Azadi,Jomhuri-ye Eslami
|capital = [[Tehran]]
|Marş = [[Ey İran]]
|Slogan =
|largest_citySazbiyayış = [[TehranNisan]][[1]] [[1979]]
|Paytext = [[Tehran]]
|official_languages = [[Farski]], [[Kurdki]]
|Sûka_tewr_gırde = [[Tehran]]
|government_type = Cumhuriyeto İslami
|Zıwan =[[Farski]]
|area = 1.648.195
|Şar =[[Fars]]
|percent_water = (%) 0.7
|Hıkumet =[[Cumurêtê İslami|Cumhuriyeto İslami]]
|population_estimate = 75.468.711
|Serdar =[[Mehmud Ehmedinecad]]
|population_density = 44,9
|currencyDin = [[Riyalİslamo Şii]]
|Erd = 1 648 195 km²
|currency_code = ir
|Nıfuso_texminki = 74,196,000
|time_zone =
|Sıxletiye = 44,9 sero/km²
|cctld = [[.ir]]
|Bkn = $11,172
|calling_code = 98
|Endeksê gini =$830.700 milyar
}}
|Endekse gırdbiyayışe merduman =0.702 <span style="color:#090;">berzo</span>
'''İran''' (Farski: جمهوری اسلامی ايران ''Dschomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān'') mıntıqa ra rocawanê qıta [[Asya]] dero. Zımeyê İrani de [[Deryayê Xezeri]], [[Ermenıstan]], [[Azerbaycan]] u [[Tırkmenıstan]]; veroc de [[Xelicê Farsi]]; rocawan de [[Tırkiya]] u [[Iraq]]; rocvetış de [[Efğanıstan]] u [[Pakıstan]] estê. Paytextê İrani [[Tehran]]o. İran 30 eyaletan ra yeno pêra (mıteşekkılo) u ezayê [[Mıletê Yewbiyayey]]an (''UN'') u [[OPEC]]io. Sistemê idarey [[Cumurêtê İslami]]o, labelê sistemê [[iqtısad]]i sosyalisto.
|Pere = [[Riyalo İran]]
 
|Kodê_perey = IRR
|Wext = (UTC+3:30)
|İnternet = ir.
|Kodê_têlefoni = +98
}}
'''İran''' (Farski: جمهوری اسلامی ايران ''Jomhuriye-ye Eslāmī-ye Īrān'') ya zi be nameo resmi '''Cumhuriyetê İrano İslami''' yew dewleta qıta [[Asya]] dero.Zımeyê İrani de [[Deryayê Xezeri]], [[Ermenıstan]], [[Azerbaycan]] u [[Tırkmenıstan]]; veroc de [[Xelicê Farsi]]; rocawan de [[Tırkiya]] u [[Iraq]]; rocvetış de [[Efğanıstan]] u [[Pakıstan]] estê.Paytextê İran [[Tehran]]o.İran 30 eyaletan ra yeno pêro u ezayê [[Mıletê Yewbiyayey]]an (''UN'') u [[OPEC]]io.Sistemê idarey [[Cumurêtê İslami]]o,labelê sistemê [[Ekonomiye|ekonomik]]i sosyalisto.
==Etimolociye==
Etimolociyê çekuya '''İran''' çekuya [[Ewıstki]] ''[[Arya|Aryan]]'' ra yeno.<ref>http://ancienthistory.about.com/od/persianempiremaps/qt/Iran.htm</ref>Aryan maneyê ''dewleta Aryanan''ra yeno.Wexto Hexamenişiyan u Sasaniyan de namê İrani ''Aryan/Ērān'' biyo.Bahdo seserra İV 6. ra serra 1936 rê namê İrani biyo ''Persia'' u eno name qebul biyo.Bahdo serra 1935 de [[Rıza Şah]] namê ''Persia''y be anciya be namê ''İran'' vurnayo.<ref>http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/v2f1/v2f1a035.html</ref>Tewr pey serra 1979 de namê dewleti '''Cumhuriyetê İrano İslami''' biyo.
==Coğrafya u İklim==
Erdê İran 1 648 000 km²o u dınya de 18(vist u eyşt)ıno.<ref>http://www.mongabay.com/igapo/world_statistics_by_area.htm</ref>Erdê İrani,pêro erdê [[Britanya Gırde]],[[Almanya]],[[Fransa]] u [[İspanya]] ra zafyêr gırdo.<ref>http://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Iran-LOCATION-SIZE-AND-EXTENT.html</ref>Zımey-rocawanê İran de [[Azerbaycan]] (432 km/268 mi) u [[Ermenıstan]](35 km/22 mi); zıme de [[Deryayê Xezeri|Deryao Xezeri]];Zıme-rockewtış de [[Tırkmenıstan]] (992 km/616 mi);Rocvetış de [[Pakıstan]](909 km/565 mi) u [[Efğanıstan]] (936 km/582 mi),rocawan de [[Tırkiya]] (499 km/310 mi) u [[Iraq]] (1,458 km/906 mi),veroc de [[Xelicê Farsi|Korfezê Farsi]] u Deryao Umani estê.<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html</ref>İran de [[Deryayê Xezeri|Deryao Xezeri]] u Xuzistan miyan de [[Platoyê İran]] estê.İran zaf kohi esto u kohıno.Koho [[Demavend]] hem İran de hem [[Rocvetışo Miyan]] de,hem zi leteyê qıta [[Ewrasya]]y ke [[Kohê Hindukuş]] ra rocawan de dero de koho tewr berzo.<ref>http://www.weneedtrees.com/iran/nature.asp</ref>Yanê leteyê rocawanê İran zaf kohıno.Leteyê rocvetışê İrani zaf berz niyo u zaf kohi çıniyo/niesto.Rocvetışê İrani de [[Çolê Luti|Deşta Luti]] u [[Deşta Kevir]]i estê.Zıme (dormeyê Deryao Xezeri) de zaf dari u deşti estê.Veroc de (dormey Arvand Rūd/Şat el Erebi de) deşti estê.İklimê İran zımıstani zaf serd u vewrıno,amnani de zaf germo.Zıme ([[Gilan (eyalet)|Gilan]],[[Mazenderan (eyalet)|Mazenderan]],[[Gulıstan (eyalet)|Gulıstan]] u bini) de iklim subtropikalo u amnani germ niyo.Veroc u letey ke de deşti estê de amnani zaf germo.<ref>http://www.weneedtrees.com/iran/nature.asp</ref>
==Demografiye==
===Nıfus===
Nıfusê İrani 75 milyoni ra nezdiyo.<ref>http://www.un.org/Depts/escap/pop/journal/v10n1a1.htm</ref>Gırdbiyayışê nıfusê İrani rêx/lez niyo.Sıxletiyê nıfusi 44,9 sero/km²o.Rocawanê İran de nıfus sıxo.
{| class="wikitable center"
|-
!
! width="70pt"|Nıfus(x 1000)
! width="70pt"|Biyayışi
! width="70pt"|Merdışi
! width="70pt"|Vuriyayışi
! width="70pt"|(serê 1000)
! width="70pt"|(serê 1000)
! width="70pt"|Vuriyayış (serê 1000)
|-
| 1999
|62 738
|1 177 557||374 838||802 719
|18.8||6.0||12.8
|-
| 2000
|63 658
|1 095 165||382 674||712 491
|17.2||6.0||11.2
|-
| 2001
|64 592
|1 110 836||421 525||689 311
|17.2||6.5||10.7
|-
| 2002
|65 540
|1 122 104||337 237||784 867
|17.1||5.1||12.0
|-
| 2003
|66 480
|1 171 573||368 518||803 055
|17.6||5.5||12.1
|-
| 2004
|67 477
|1 154 368||355 213||799 155
|17.1||5.3||11.8
|-
| 2005
|68 467
|1 239 408||363 723||875 685
|18.1||5.3||12.8
|-
| 2006
|70 496
|1 253 912||408 566||845 346
|17.8||5.8||12.0
|-
| 2007
|71 532
|1 286 716||412 736||873 980
|18.0||5.8||12.2
|-
| 2008
|72 584
|1 300 166||417 798||882 368
|17.9||5.8||12.2
|-
| 2009
|73 651
|1 348 546||393 514||955 032
|18.3||5.3||13.0
|-
| 2010
|74 733
|1 363 542||441 042||922 500
|18.2||5.9||12.3
|}
* <font size="3">Sûkê tewr gırdi</font>
{| class="wikitable center"
|-
! Rêze
! Sûk
! 2007 <br />Nıfus
|-
| align="right" | 1.
| [[Tehran]] ([[Tehran (eyalet)|Tehran]])
| '''12,765,238''' (metropol)<ref name="Statistical Center of Iran" /> <br />('''8,088,287''' merkez)<ref name="Statistical Center of Iran">[http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/census85/census85.natayej/census85.jadavelmomtakhab|Official Website of "Statistical Center of Iran" (in Persian)]</ref>
|-
| align="right" | 2.
| [[Meşhed]] ([[Xorasanê Rezewi (eyalet)|Xorasanê Rezewi]])
| '''2,868,350''' (metropole)<br />('''2,410,800''' merkeze)<ref name="Statistical Center of Iran" />
|-
| align="right" | 3.
| [[İsfahan]] ([[İsfahan]])
| '''3,430,353''' (metropole) <br />('''1,602,110 ''' merkeze)<ref name="Statistical Center of Iran" />
|-
| align="right" | 4.
| [[Tebriz]] ([[Azerbaycanê Rocvetışi (eyalet)|Azerbaycanê Rocvetışi]])
| '''1,597,319''' (metropole)<br />('''1,378,935''' merkeze)<ref name="Statistical Center of Iran" />
|-
| align="right" | 5.
| [[Kerac]] ([[Tehran (eyalet)|Tehran]])
| '''1,377,450'''<ref name="Statistical Center of Iran" />
|-
| align="right" | 6.
| [[Şiraz]] ([[Fars (eyalet)|Fars]])
| '''1,204,882'''<ref name="Statistical Center of Iran" />
|}
===Şari===
[[File:Iran Population (1880-2005).JPG|thumb|350px|Nıfusê İran]]
%80-85ê nıfusê İrani aidê yew şaro ke şarê İraniyo.([[Farsi]],[[Gileki (xelq)|Gileki]],[[Mazenderani]],[[Kurd|Kurdi]],[[Lurki|Luri]] u bini)<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html</ref>%10-12ê nıfusê İrani [[Tırk]]o.%2ê nıfusi [[Ereb]]o u şarê binani zi [[İran]] de cıwiyenê.
===Zıwani===
[[Farski]] zıwanê İranê resmiyo.<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html</ref>İran de zıwanê [[Gileki]],[[Mazenderanki]],[[Kurdki]],[[Beluçki]],[[Azerki]],[[Turkmenki]],[[Lurki]],[[Goranki]] u [[Beluçki]] zi qısey beno.
===Baweriye===
[[İslamo Şii]] bawerışê İrano resmiyo u %90 ê nıfusê İrani [[Şii]]yo.%8 ê nıfusi [[İslamo Sunni|Sunni]]yo.<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html</ref>%2 ê nıfusi [[Zerduşt]],[[Xıristiyaniye|Xıristiyan]],[[Behai]],[[Cıhudiye|Cıhud]]o.<ref>http://www.fidh.org/IMG/pdf/ir0108a.pdf</ref>
== Tarix ==
Tarix u medeniyetê İrani zaf dewletiyo. u zaf kıhano.Wextê İ.V. (İsay ra ver), qebileyê [[Arya|Aryani]] amey İran u medeniyetê Aryanan bibiyo medeniyetê İrani. Wextê [[Pars]]an de İran bibiyo zaf gırd. Erdê İrani zaf işqali di: Ê Ereban, Moğolan u Tırkan. Nıka dewleta İrani biya qewetıne. Na çağ de [[Dewletê Amerikayê Yewbiyayey|Amerika]] u İrani ra rivatanê çhekanê atomi ra yewbini anê-benê.
===Tarixo Antik===
 
====Raverê İslam (İ.V 625[30] –İ.P 651 ) ====
== İklim u sûki ==
====Peyênê İslam====
İklimê İrani vuriyeno. Zımeyê İrani tênıno, tım honıko, verocê xo zaf germın u huşko. Çoli tey estê, zaf huşkê, zey ''Dašt-e Kavīr'' ([[Deşta Pile]]), ''Dašt-e Lūt'' ([[Deşta Luti]]). Her serre zelzeleyê gırdi peyda benê.
====Dewrê Miyanêne====
 
===Dewrê Vermodernite (1501–1921)====
Bacarê gırdi:
===Dewrê Bahdo Modernite===
* 1. [[Tehran]], nıfus: 7.160.094
==Sistemê İdare==
* 2. [[Meşhed]], nıfus: 2.100.000
[[File:Schema gvt iran.png|thumb|center|700px|]]
* 3. [[İsfehan]], nıfus: 2.040.000
* 4. [[Şiraz]], nıfus: 1.255.955
* 5. [[Ehwaz]], nıfus: 841.145
 
Bacarê [[Tehran]]i zaf raver şiyo. Banê xeylê berci u binayê ke hetê mımariye ra mıkemmel vıraciyayê, estê. Tehran, bacarê dewizio, paytextê borsao, merkezê iqtısad u siyasetê İranio.
 
[[File:İranxerita.png|thumbnail|left|200px|Xerita İrani]]
 
== Nıfus ==
== Ekonomiye ==
Nıfusê İrani 70 milyonio.
[[File:Tehran skyline may 2007.jpg|thumb|right|300px|Tehran]]
Zaf mıxtelıf mılleti tede cıwiyenê zey şarê [[Fars]]an, [[Kurd]]an, [[Ereb]]an, [[Azeri]]yan, [[Ermeni]]yan, [[Beluç]]an, [[Mazenderan]]an, [[Gilanıc]]an, [[Talış]]an, [[Lur]]an, [[Goran]]an u şarê bini. Goreyê vatene, eyaletê [[Qum]]i de zi tayê dewan de menfiyê (surgınê) [[Zaza]]yanê Dêrsımê 1900an estê.
[[Ekonomiye|Ekonomiy]]ê İrani zaf qewetıno. Feqet mabênê mılletanê ğerbi iqtısadê İrani ra hewlo. İran zaf petrol u qaz roşeno.
 
==Kultur==
İran de xeylê dini yenê diyayene. Dinê İrani [[İslam]]o, mezhebo resmi [[Şıi]]yo. Lewê ninan de [[Sunni]]y, [[Ehlê Heqi]], yew zi tayê [[Xıristiyaniye|Xıristiyani]], [[Bahai]] u [[Musewiye|Musewiy]] estê. Zıwano resmi [[Farski]]yo. Xeylê merdumi [[Azerki]], [[Kurdki]], tayê [[Mazenderanki]], [[Gileki]], [[Erebki]], [[Xellecki]], [[Beluçki]], [[Tatki]] (Tatkiyê zıme u veroci) u zıwananê binan qısey kenê.
==Kodi==
 
* '''EP'''
== İqtisad ==
* '''IR'''
[[İqtısad]]ê İrani zaf qewetıno. Feqet mabênê mılletanê ğerbi iqtısadê İrani ra hewlo. İran zaf petrol u qaz roşeno.
* '''IR'''
 
* '''IR'''
* '''IRI'''
* '''IRN'''
* ''IRN'''
* '''OI'''
* '''RV'''
== Çımey ==
* [http://www.president.ir/eng/ Siteyê İranio resmi]
==Referansi==
 
<references/>
 
{{Eyaletê İrani}}
{{Dewletê Asya}}
Retrieved from "https://diq.wikipedia.org/wiki/İran"