İran: Ferqê çımraviyarnayışan

Content deleted Content added
mNo edit summary
Line 33:
==Coğrafya u İklim==
Erdê İran 1 648 000 km²o u dınya de 18(vist u eyşt)ıno.<ref>http://www.mongabay.com/igapo/world_statistics_by_area.htm</ref>Erdê İrani,pêro erdê [[Britanya Gırde]],[[Almanya]],[[Fransa]] u [[İspanya]] ra zafyêr gırdo.<ref>http://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Iran-LOCATION-SIZE-AND-EXTENT.html</ref>Zımey-rocawanê İran de [[Azerbaycan]] (432 km/268 mi) u [[Ermenıstan]](35 km/22 mi); zıme de [[Deryayê Xezeri|Deryao Xezeri]];Zıme-rockewtış de [[Tırkmenıstan]] (992 km/616 mi);Rocvetış de [[Pakıstan]](909 km/565 mi) u [[Efğanıstan]] (936 km/582 mi),rocawan de [[Tırkiya]] (499 km/310 mi) u [[Iraq]] (1,458 km/906 mi),veroc de [[Xelicê Farsi|Korfezê Farsi]] u Deryao Umani estê.<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html</ref>İran de [[Deryayê Xezeri|Deryao Xezeri]] u Xuzistan miyan de [[Platoyê İran]] estê.İran zaf kohi esto u kohıno.Koho [[Demavend]] hem İran de hem [[Rocvetışo Miyan]] de,hem zi leteyê qıta [[Ewrasya]]y ke [[Kohê Hindukuş]] ra rocawan de dero de koho tewr berzo.<ref>http://www.weneedtrees.com/iran/nature.asp</ref>Yanê leteyê rocawanê İran zaf kohıno.Leteyê rocvetışê İrani zaf berz niyo u zaf kohi çıniyo/niesto.Rocvetışê İrani de [[Çolê Luti|Deşta Luti]] u [[Deşta Kevir]]i estê.Zıme (dormeyê Deryao Xezeri) de zaf dari u deşti estê.Veroc de (dormey Arvand Rūd/Şat el Erebi de) deşti estê.İklimê İran zımıstani zaf serd u vewrıno,amnani de zaf germo.Zıme ([[Gilan (eyalet)|Gilan]],[[Mazenderan (eyalet)|Mazenderan]],[[Gulıstan (eyalet)|Gulıstan]] u bini) de iklim subtropikalo u amnani germ niyo.Veroc u letey ke de deşti estê de amnani zaf germo.<ref>http://www.weneedtrees.com/iran/nature.asp</ref>
== Tarix ==
Tarix u medeniyetê İrani zaf dewletiyo u zaf kıhano.Wextê İ.V.(İsay ra ver), qebileyê [[Arya|Aryani]] amey İran u medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani.Wextê [[Pars]]an de İran biyo zaf gırd.Erdê İrani zaf işqali di: Ê Ereban, Moğolan u Tırkan. Nıka dewleta İrani biyo qewetıne.
===Tarixo Antik===
[[File:Mappa di Eratostene.jpg|thumb|right|300px|Seserra İV 200 ra yew xerita,eno xerita de namê İrani '''Ariana'''yo]]
Tarixo İrani zaf kıhano,wextê İV. 7000i rê şıno.<ref>http://news.xinhuanet.com/english/2007-08/10/content_6508609.htm</ref>Wextê kıhani de sivilizasyonê İrani u sivilizasyonê Mezopotamya miyan de mınasabati ameyo meydan.<ref>http://www.iranian.ws/iran_news/publish/article_22427.shtml</ref>Wextê İ.V.(İsay ra ver), qebileyê [[Arya|Aryani]] amey İran u medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani.Deyî/Goreyê tarixkaran qebileyê Aryani eno erdi rê be goçi ameyo u be eno goçi qebileyê İran beno dı letey ; Rocawani u Rocvetışi.<ref>http://www.panshin.com/trogholm/wonder/indoeuropean/indoeuropean3.html</ref>Wextê [[Pars]]an de İran biyo zaf gırd.İV. seserra 10,000 de erdê rocawanê İrani de [[Medya|Medi]],[[Fars|Farsi]],[[Baktriya|Baktriy]].Seserra İV 1000ine de [[Zerduşt|Zerduştiye]] vıraşt biyo u [[İmperatoriya Hexamenışiyan]] u dewletê peyêni de biyo dinê resmi.<ref>http://www.vohuman.org/Article/Historical%20perspective%20on%20Zoroastrianism.htm</ref>
====Raverê İslam (İ.V 625 – İ.P 651 ) ====
[[File:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|right|300px|[[İmperatoriya Hexamenışiyan]]]]
→ ''Bıvênên [[Mucadeley Sasani u Bizans]]''
 
→ ''Bıvênên [[İmparatoriya Selewkosa]]''
 
→ ''Bıvênên [[İmperatoriya Sasani]]''
 
[[Elam|Sivilizasyonê Elami]] İran de sivilizasyonê tewr kıhano.Eno sivilizasyon erdê veroc-rocawan İran de ameyo meydan u İV 500i ra dewam kerdo.Bahdo [[Medya|Medi]] ameyo erdê İrani rê u [[Medya]] biyo saz(İV 625 ).[[Medya]] İV 559 de biyo xırabe.[[Medya]] yew İmperatoriyê Persi nêbiyo.Serra İV 559 de [[Kûruşo Gırd]] [[Medya]] xırab kerdo u İV [[550]] de [[İmperatoriya Hexamenışiyan]] saz kerdo.Dewrê [[Kûruşo Gırd]] u [[Darius I]] de [[İmperatoriya Hexamenışiyan]] dınya de imperatoriya tewr qewtıne,gırde u tewr hera biyo.<ref>http://public.wsu.edu/~dee/MESO/PERSIANS.HTM</ref>Erdê xo rocvetış de [[Hindıstan]],rocawan de [[Bulğarıstan]],[[Yunanıstan]],[[Deryayo Sıpê|Deryayo Miyanên]],[[Libya]],zıme de dormey [[Romanya]] u veroc de [[Habêş|Habêşıstan]] biyo.Serra İV 500 de [[Mucadeley Persi u Yunani]] sıfte kerdo.Eno mucadeley de Persi ğelib biyo u Persi İ.V. 480 de paytextê Yunanan [[Atina]] işğal kerdo.Serra IV 449 de be [[Haştiyê Callias]] mucadeley qadiyeno.<ref>http://www.vohuman.org/Article/Historical%20perspective%20on%20Zoroastrianism.htm</ref>İV seserra 3ın de [[İmperatoriya Hexamenışiyan]] biyo zeyıf u İV 333 de [[İskendero Gırd]] peyêno [[Leco Issus]]i erdê İrani işğal kerdo.Mabênê İV 323 u İV 63 de İran de [[İmparatoriya Selewkosa]] hukım kerdo.<ref>http://www.iranchamber.com/history/seleucids/seleucids.php</ref>Serra İV 247 de [[İmperatoriya Parti]] saz biyo u İ.P 224 de xırab biyo.[[İmperatoriya Parti]] erdê İrani teqriben 400 serri hukım kerdo.Serra İP 224 de [[Erdeşir I]] [[İmperatoriya Parti]] xırab kerdo u [[İmperatoriya Sasani]] saz kerdo.[[İmperatoriya Sasani]] erdê İrani de 450 serri hukım kerdo u raverê İslam imperatoriya tewr peyêni biyo.
===Dewrê Miyanêne (652–1501) ===
[[File:Safavid Empire 1501 1722 AD.png|thumb|right|300px|İmparatoriya Safewiyan]]
Serrê 600ıne de [[Erebi]] erdê İran işğal kerdo u [[İmperatoriya Sasani]] biyo xırab.Bahdo işğali İslambiyayışê İran sıfte kerdo ema İran pêr İslami nêbiyo.İslambiyayışê İran seserra 9ıne de qadiyeno.Dewrê Miyanêne de İran de [[Emeviy]],[[Ebbasiy]],[[Tahiriy]],[[Samaniy]],[[Ğazneviy]],[[İmperatoriya Selçukiyano Gırd]],[[Xarezmşahiy]],[[Moğolıstan|Moğoli]] u [[Timuriy]] hukım kerdo.Dewrê Miyanêne de [[Moğolıstan|Moğoli]] erdê İrani işğal kerdo u erdê İrani zaf biyo xırabe.[[Moğolıstan|Moğoli]]erdê İrani de zaf terteley kerdo,mabênê 1220 u 1260 be veşaney u terteley nıfusê İrani 2,500,000 ra 250,000 kemayeyo.<ref>http://www.sfusd.k12.ca.us/schwww/sch618/Ibn_Battuta/Battuta%27s_Trip_Three.html</ref>
===Dewrê Vermodernite (1501–1921)===
Dewrê Vermodernite de İran de dewletê Tırki hukım kerdo.Dewletê [[Safewi]],[[Efşari]],[[Zendi]] u [[Kaçari]] hukım kerdo.Dewrê Vermodernite erdê İrani de rocawan de be [[İmperatoriya Usmanıcan]] ,rocvetış de be [[İngılız|İngılızi]] u zıme de be [[İmperatoriya Rusya]] leci biyo.
 
 
===Dewrê Bahdo Modernite===
 
==Sistemê İdare==
[[File:Schema gvt iran.png|thumb|center|700px|]]
==Demografiye==
===Nıfus===
Line 146 ⟶ 171:
===Baweriye===
[[İslamo Şii]] bawerışê İrano resmiyo u %90 ê nıfusê İrani [[Şii]]yo.%8 ê nıfusi [[İslamo Sunni|Sunni]]yo.<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html</ref>%2 ê nıfusi [[Zerduşt]],[[Xıristiyaniye|Xıristiyan]],[[Behai]],[[Cıhudiye|Cıhud]]o.<ref>http://www.fidh.org/IMG/pdf/ir0108a.pdf</ref>
== Tarix ==
Tarix u medeniyetê İrani zaf dewletiyo u zaf kıhano.Wextê İ.V.(İsay ra ver), qebileyê [[Arya|Aryani]] amey İran u medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani.Wextê [[Pars]]an de İran biyo zaf gırd.Erdê İrani zaf işqali di: Ê Ereban, Moğolan u Tırkan. Nıka dewleta İrani biyo qewetıne.
===Tarixo Antik===
[[File:Mappa di Eratostene.jpg|thumb|right|300px|Seserra İV 200 ra yew xerita,eno xerita de namê İrani '''Ariana'''yo]]
Tarixo İrani zaf kıhano,wextê İV. 7000i rê şıno.<ref>http://news.xinhuanet.com/english/2007-08/10/content_6508609.htm</ref>Wextê kıhani de sivilizasyonê İrani u sivilizasyonê Mezopotamya miyan de mınasabati ameyo meydan.<ref>http://www.iranian.ws/iran_news/publish/article_22427.shtml</ref>Wextê İ.V.(İsay ra ver), qebileyê [[Arya|Aryani]] amey İran u medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani.Deyî/Goreyê tarixkaran qebileyê Aryani eno erdi rê be goçi ameyo u be eno goçi qebileyê İran beno dı letey ; Rocawani u Rocvetışi.<ref>http://www.panshin.com/trogholm/wonder/indoeuropean/indoeuropean3.html</ref>Wextê [[Pars]]an de İran biyo zaf gırd.İV. seserra 10,000 de erdê rocawanê İrani de [[Medya|Medi]],[[Fars|Farsi]],[[Baktriya|Baktriy]].Seserra İV 1000ine de [[Zerduşt|Zerduştiye]] vıraşt biyo u [[İmperatoriya Hexamenışiyan]] u dewletê peyêni de biyo dinê resmi.<ref>http://www.vohuman.org/Article/Historical%20perspective%20on%20Zoroastrianism.htm</ref>
====Raverê İslam (İ.V 625 – İ.P 651 ) ====
[[File:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|right|300px|[[İmperatoriya Hexamenışiyan]]]]
→ ''Bıvênên [[Mucadeley Sasani u Bizans]]''
 
→ ''Bıvênên [[İmparatoriya Selewkosa]]''
 
→ ''Bıvênên [[İmperatoriya Sasani]]''
 
[[Elam|Sivilizasyonê Elami]] İran de sivilizasyonê tewr kıhano.Eno sivilizasyon erdê veroc-rocawan İran de ameyo meydan u İV 500i ra dewam kerdo.Bahdo [[Medya|Medi]] ameyo erdê İrani rê u [[Medya]] biyo saz(İV 625 ).[[Medya]] İV 559 de biyo xırabe.[[Medya]] yew İmperatoriyê Persi nêbiyo.Serra İV 559 de [[Kûruşo Gırd]] [[Medya]] xırab kerdo u İV [[550]] de [[İmperatoriya Hexamenışiyan]] saz kerdo.Dewrê [[Kûruşo Gırd]] u [[Darius I]] de [[İmperatoriya Hexamenışiyan]] dınya de imperatoriya tewr qewtıne,gırde u tewr hera biyo.<ref>http://public.wsu.edu/~dee/MESO/PERSIANS.HTM</ref>Erdê xo rocvetış de [[Hindıstan]],rocawan de [[Bulğarıstan]],[[Yunanıstan]],[[Deryayo Sıpê|Deryayo Miyanên]],[[Libya]],zıme de dormey [[Romanya]] u veroc de [[Habêş|Habêşıstan]] biyo.Serra İV 500 de [[Mucadeley Persi u Yunani]] sıfte kerdo.Eno mucadeley de Persi ğelib biyo u Persi İ.V. 480 de paytextê Yunanan [[Atina]] işğal kerdo.Serra IV 449 de be [[Haştiyê Callias]] mucadeley qadiyeno.<ref>http://www.vohuman.org/Article/Historical%20perspective%20on%20Zoroastrianism.htm</ref>İV seserra 3ın de [[İmperatoriya Hexamenışiyan]] biyo zeyıf u İV 333 de [[İskendero Gırd]] peyêno [[Leco Issus]]i erdê İrani işğal kerdo.Mabênê İV 323 u İV 63 de İran de [[İmparatoriya Selewkosa]] hukım kerdo.<ref>http://www.iranchamber.com/history/seleucids/seleucids.php</ref>Serra İV 247 de [[İmperatoriya Parti]] saz biyo u İ.P 224 de xırab biyo.[[İmperatoriya Parti]] erdê İrani teqriben 400 serri hukım kerdo.Serra İP 224 de [[Erdeşir I]] [[İmperatoriya Parti]] xırab kerdo u [[İmperatoriya Sasani]] saz kerdo.[[İmperatoriya Sasani]] erdê İrani de 450 serri hukım kerdo u raverê İslam imperatoriya tewr peyêni biyo.
===Dewrê Miyanêne (652–1501) ===
[[File:Safavid Empire 1501 1722 AD.png|thumb|right|300px|İmparatoriya Safewiyan]]
Serrê 600ıne de [[Erebi]] erdê İran işğal kerdo u [[İmperatoriya Sasani]] biyo xırab.Bahdo işğali İslambiyayışê İran sıfte kerdo ema İran pêr İslami nêbiyo.İslambiyayışê İran seserra 9ıne de qadiyeno.Dewrê Miyanêne de İran de [[Emeviy]],[[Ebbasiy]],[[Tahiriy]],[[Samaniy]],[[Ğazneviy]],[[İmperatoriya Selçukiyano Gırd]],[[Xarezmşahiy]],[[Moğolıstan|Moğoli]] u [[Timuriy]] hukım kerdo.Dewrê Miyanêne de [[Moğolıstan|Moğoli]] erdê İrani işğal kerdo u erdê İrani zaf biyo xırabe.[[Moğolıstan|Moğoli]]erdê İrani de zaf terteley kerdo,mabênê 1220 u 1260 be veşaney u terteley nıfusê İrani 2,500,000 ra 250,000 kemayeyo.<ref>http://www.sfusd.k12.ca.us/schwww/sch618/Ibn_Battuta/Battuta%27s_Trip_Three.html</ref>
===Dewrê Vermodernite (1501–1921)===
Dewrê Vermodernite de İran de dewletê Tırki hukım kerdo.Dewletê [[Safewi]],[[Efşari]],[[Zendi]] u [[Kaçari]] hukım kerdo.Dewrê Vermodernite erdê İrani de rocawan de be [[İmperatoriya Usmanıcan]] ,rocvetış de be [[İngılız|İngılızi]] u zıme de be [[İmperatoriya Rusya]] leci biyo.
 
 
===Dewrê Bahdo Modernite===
 
==Sistemê İdare==
[[File:Schema gvt iran.png|thumb|center|700px|]]
== Nıfus ==
== Ekonomiye ==
[[File:Tehran skyline may 2007.jpg|thumb|right|300px|Tehran]]