İran: Ferqê çımraviyarnayışan

Erdê İranİrani 1 648 000 km²o u dınya de 18(vist u eyşt)ıno.<ref>http://www.mongabay.com/igapo/world_statistics_by_area.htm</ref> Erdê İrani, pêro erdê [[Britanya Gırde]], [[Almanya]], [[Fransa]] u [[İspanya]] ra zafyêrzafêr gırdo.<ref>http://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Iran-LOCATION-SIZE-AND-EXTENT.html</ref>Zımey Zımeyê-rocawanê İranİrani de [[Azerbaycan]] (432 km/268 mi) u [[Ermenıstan]](35 km/22 mi); zıme de [[Deryayê Xezeri|Deryao Xezeri]];Zıme zımeyê-rockewtışrocakewtışi de [[Tırkmenıstan]] (992 km/616 mi);Rocvetış rocvetış de [[Pakıstan]](909 km/565 mi) u [[Efğanıstan]] (936 km/582 mi), rocawan de [[Tırkiya]] (499 km/310 mi) u [[Iraq]] (1,458 km/906 mi), veroc de [[Xelicê Farsi|Korfezê Farsi]] u Deryao Umani estê.<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html</ref>İran de [[Deryayê Xezeri|Deryao Xezeri]] u Xuzistan miyan de [[Platoyê İran]] estê. İran zaf kohi esto u kohıno. Koho [[Demavend]] hem İran de hem [[Rocvetışo Miyan]] de, hem zi leteyê qıta [[Ewrasya]]y ke [[Kohê Hindukuş]] ra rocawan de dero de koho tewr berzo.<ref>http://www.weneedtrees.com/iran/nature.asp</ref>Yanê leteyê rocawanê İran zaf kohıno. Leteyê rocvetışê İrani zaf berz niyo u zaf kohi çıniyo/niesto. Rocvetışê İrani de [[Çolê Luti|Deşta Luti]] u [[Deşta Kevir]]i estê. Zıme (dormeyê Deryao Xezeri) de zaf dari u deşti estê. Veroc de (dormey Arvand Rūd/Şat el Erebi de) deşti estê. İklimê İran zımıstani zaf serd u vewrıno, amnani de zaf germo. Zıme ([[Gilan (eyalet)|Gilan]], [[Mazenderan (eyalet)|Mazenderan]], [[Gulıstan (eyalet)|Gulıstan]] u bini) de iklim subtropikalo u amnani germ niyo. Veroc u letey ke de deşti estê de amnani zaf germo.<ref>http://www.weneedtrees.com/iran/nature.asp</ref>

[[File:Mappa di Eratostene.jpg|thumb|right|300px|Seserra İV 200 ra yew xerita, eno xerita de namê İrani '''Ariana'''yo]]

Tarixo İrani zaf kıhano,wextê İV. 7000i rê şıno.<ref>http://news.xinhuanet.com/english/2007-08/10/content_6508609.htm</ref> Wextê kıhani de sivilizasyonê İrani u sivilizasyonê Mezopotamya miyan de mınasabati ameyo meydan.<ref>http://www.iranian.ws/iran_news/publish/article_22427.shtml</ref>Wextê İ.V.(İsay ra ver), qebileyê [[Arya|Aryani]] amey İran u medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani. Deyî/Goreyê tarixkaran qebileyê Aryani eno erdi rê be goçi ameyo u be eno goçi qebileyê İran beno dı letey ; Rocawani u Rocvetışi.<ref>http://www.panshin.com/trogholm/wonder/indoeuropean/indoeuropean3.html</ref>Wextê [[Pars]]an de İran biyo zaf gırd.İV. seserra 10,000 de erdê rocawanê İrani de [[Medya|Medi]],[[Fars|Farsi]],[[Baktriya|Baktriy]]. Seserra İV 1000ine de [[Zerduşt|Zerduştiye]] vıraşt biyo u [[İmperatoriya Hexamenışiyan]] u dewletê peyêni de biyo dinê resmi.<ref>http://www.vohuman.org/Article/Historical%20perspective%20on%20Zoroastrianism.htm</ref>

[[Elam|Sivilizasyonê Elami]] İran de sivilizasyonê tewr kıhano. Eno sivilizasyon erdê veroc-rocawan İran de ameyo meydan u İV 500i ra dewam kerdo. Bahdo [[Medya|Medi]] ameyo erdê İrani rê u [[Medya]] biyo saz(İV 625 ). [[Medya]] İV 559 de biyo xırabe. [[Medya]] yew İmperatoriyê Persi nêbiyo. Serra İV 559 de [[Kûruşo Gırd]] [[Medya]] xırab kerdo u İV [[550]] de [[İmperatoriya Hexamenışiyan]] saz kerdo. Dewrê [[Kûruşo Gırd]] u [[Darius I]] de [[İmperatoriya Hexamenışiyan]] dınya de imperatoriya tewr qewtıne, gırde u tewr hera biyo.<ref>http://public.wsu.edu/~dee/MESO/PERSIANS.HTM</ref> Erdê xo rocvetış de [[Hindıstan]], rocawan de [[Bulğarıstan]], [[Yunanıstan]], [[Deryayo Sıpê|Deryayo Miyanên]], [[Libya]], zıme de dormey [[Romanya]] u veroc de [[Habêş|Habêşıstan]] biyo. Serra İV 500 de [[Mucadeley Persi u Yunani]] sıfte kerdo. Eno mucadeley de Persi ğelib biyo u Persi İ.V. 480 de paytextê Yunanan [[Atina]] işğal kerdo. Serra IV 449 de be [[Haştiyê Callias]] mucadeley qadiyeno.<ref>http://www.vohuman.org/Article/Historical%20perspective%20on%20Zoroastrianism.htm</ref> İV seserra 3ın de [[İmperatoriya Hexamenışiyan]] biyo zeyıf u İV 333 de [[İskendero Gırd]] peyêno [[Leco Issus]]i erdê İrani işğal kerdo. Mabênê İV 323 u İV 63 de İran de [[İmparatoriya Selewkosa]] hukım kerdo.<ref>http://www.iranchamber.com/history/seleucids/seleucids.php</ref> Serra İV 247 de [[İmperatoriya Parti]] saz biyo u İ.P 224 de xırab biyo. [[İmperatoriya Parti]] erdê İrani teqriben 400 serri hukım kerdo. Serra İP 224 de [[Erdeşir I]] [[İmperatoriya Parti]] xırab kerdo u [[İmperatoriya Sasani]] saz kerdo. [[İmperatoriya Sasani]] erdê İrani de 450 serri hukım kerdo u raverê İslam imperatoriya tewr peyêni biyo.

Serrê 600ıne de [[Erebi]] erdê İran işğal kerdo u [[İmperatoriya Sasani]] biyo xırab. Bahdo işğali İslambiyayışê İran sıfte kerdo ema İran pêr İslami nêbiyo. İslambiyayışê İran seserra 9ıne de qadiyeno. Dewrê Miyanêne de İran de [[Emeviy]],[[Ebbasiy]],[[Tahiriy]], [[Samaniy]], [[Ğazneviy]], [[İmperatoriya Selçukiyano Gırd]], [[Xarezmşahiy]], [[Moğolıstan|Moğoli]] u [[Timuriy]] hukım kerdo. Dewrê Miyanêne de [[Moğolıstan|Moğoli]] erdê İrani işğal kerdo u erdê İrani zaf biyo xırabe. [[Moğolıstan|Moğoli]]erdê İrani de zaf terteley kerdo, mabênê 1220 u 1260 be veşaney u terteley nıfusê İrani 2,500,000 ra 250,000 kemayeyo.<ref>http://www.sfusd.k12.ca.us/schwww/sch618/Ibn_Battuta/Battuta%27s_Trip_Three.html</ref>

Peyênê Vermodernite serra 1925 de [[Rıza Şah]] [[Kaçari]] xırab kerdo, [[Pehlewi]]y saz kerdo u qralê İrani biyo. Dewro [[Rıza Şah]] de İran zaf biyo qewetıne. [[Farski]] zıwano resmi biyo. Erdê İrani zaf endustrilize biyo, şarê İrani zaf zengın biyo. Ema [[Cengê Dınyaê Dıyine]] de [[Rıza Şah]] [[Almanya]] desteg kerdo u 26 Keşkelun 1941 de İran terk kerdo. Bahdo [[Mıhemmed Rıza Pehlewi|Mıhemmed Rıza Şah]] biyo qralê İran. 1 Nisan 1979 de İran de yew xowerdayış ameyo meydan u [[Mıhemmed Rıza Pehlewi|Mıhemmed Rıza Şah]] İran terk kerdo. 1979 de [[Pehlewi]y xırab biyo u [[Ruhullah Xomeni]] [[İran|Cumhuriyetê İrano İslami]] saz kerdo.

==Sistemê İdareİdarey==

İran yew cumhuriyeto de İslamiyo u İran kokê qanunê İrani [[Şeriet]]o. İdareyê İrani de serdarê dini, resiocumhur, serdar estê. Serdaro dini serdaro de tewr pilo. Bahdo reisocumhur yeno. İran de 30(hirıs) eyaleti estê. Paytextê eyaleti [[Farski]]: مرکز markaz / [[Zazaki]]: merkezo.Namey eyaleti استان (ostān) = eyalet u استان‌ها (ostānhā) = eyaletiyo. İdarekaro eyaleti استاندار ostāndāro.

Nıfusê İrani 75 milyoni ra nezdiyo.<ref>http://www.un.org/Depts/escap/pop/journal/v10n1a1.htm</ref> Gırdbiyayışê nıfusê İrani rêx/lez niyo. Sıxletiyê nıfusi 44,9 sero/km²o.Rocawanê İran de nıfus sıxo.

%80-85ê nıfusê İrani aidê yew şaro ke şarê İraniyo. ([[Farsi]], [[Gileki (xelq)|Gileki]], [[Mazenderani]], [[Kurd|Kurdi]], [[Lurki|Luri]] u bini)<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html</ref>%10-12ê nıfusê İrani [[Tırk]]o.%2ê nıfusi [[Ereb]]o u şarê binani zi [[İran]] de cıwiyenê.

[[Farski]] zıwanê İranê resmiyo.<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html</ref> İran de zıwanê [[Gileki]], [[Mazenderanki]], [[Kurdki]], [[Beluçki]], [[Azerki]], [[Turkmenki]], [[Lurki]], [[Goranki]] u [[Beluçki]] zi qısey beno.

[[İslamo Şii]] bawerışê İrano resmiyo u %90 ê nıfusê İrani [[Şii]]yo. %8 ê nıfusi [[İslamo Sunni|Sunni]]yo.<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html</ref> %2 ê nıfusi [[Zerduşt]], [[Xıristiyaniye|Xıristiyan]], [[Behai]], [[Cıhudiye|Cıhud]]o.<ref>http://www.fidh.org/IMG/pdf/ir0108a.pdf</ref>

[[Ekonomiye|Ekonomiy]]ê İrani zaf qewetıno. İran de hem makroekonomi, hem zi mikroekonomi estê.<ref>http://www.traveldocs.com/index.php?page=about-iran-2</ref> Ekonomiya İran her serre beno pil. [[İGM]] İran $1.003 trilyono u rêzê xo 17ıno. (Ema mabênê mılletanê ğerbi iqtısadê İrani ra hewlo. İran zaf petrol u qaz roşeno. %80 ê rotışi [[petrol]]o. İran be dewletê [[Çin]], [[Korya Zımey]], [[Hindıstan]], [[Japonya]], [[Tırkiya]], [[Rusya]] u [[İtalya]] rotış-grotış kenê.

! Qıta !! Dewlete (1992–2008)!!Procey !! MiktarMiqdar

|'''EwropeEwropa''' || Almanya, Hollanda, İspanya, Britanya Gırde, Tırkiya, Italya and Fransa || 253 ||$10.9 milyar

|'''AmerikayAmerika''' ||Canada, Panama, the USA and Jamaica ||7 ||$1.4 milyar

|'''AwstralyaAwıstralya''' || Awstralya || 1 || $682 milyon

Kulturê İran yewbiyayışê kulturê ravero İslam u kulturê peyeno İslamo. Kulturê İran zaf kıhan u gırdo. Kulturê İrani [[Kulturê Andronovo]] ra yeno. Dewrê Sasaniyan de Kulturê İrani filoloci, literatur, huquq, felsefe, tıb u zanışiye de tewr qewetın biyo.<ref>http://www.artarena.force9.co.uk/sass2.htm</ref> [[Fırdewsi]], [[İbn Sina]], [[Rumi]], [[Umer Xeyyam]], [[Sadi]], [[Hafız Şirazi]] kulturê İrani de tay merdumê de pilo.

İran de zıwanê resmi [[Farski]]yo u [[Farski]] tarix de zıwanê literatur biyo. [[Farski]] tewr ver [[İmperatoriya Hexamenışiyan]] de zıwanê resmi biyo. Ewro İran,[[Iraq]],[[Tırkiya]] u [[Mısır]] de nımuneyê aidê [[Farskiyo Kıhan]]i estê. [[Fırdewsi]] seba/qandeqandê [[Farski]] zaf kari kerdo u seba [[Farski]] eno nuşte nuşto;