Zanışiye: Ferqê çımraviyarnayışan

Hetê tarixi ra şınasiye, vênayış u veciyayışê nuştışi ra rêwêr vêniyayovêniyao. Merdıman raver dorme de çı esto çı çıniyo, senên beno, veciyo, veciyeno, kamca ra yeno, kami vıraşto senên ameyo pêra heme inan zanıtene waşto. Coka merdım başle kerdo ke dormeyê xo bışınaso. Ena raye ra zi şınasiye veciya miyan. Şınasiye hêdi hêdi biya hera. Raveri filozofan (merdımê delğeyıni) nımıtiya cihani zanıtış waşto. İnan ra pey zi şınasan (şınasêr, ilımdar, alım) tayê leteyê şınasiyıni kerdê a.

Zaniyeno ki şınasiye nuştış ra ver veciya. O ri ra vêşêri demê antiki de vênayışanê şınsiyınan u vetışanê inan rê caygeyê aşanayışşınasiye (kenayışşınasiye, kınıtışşınasiye ya zi arkeolociye) gırdo. Cıgeyrayışanê vetışanê aşanayış-şınasiyenınan ra pey, musiyayomusiyao ke demê tarix ra ver de merdımanê verênan çımkerdışi vıraştê, inan peyê serredeman ra şiyê. Çiyê ke qıtay Afrika ra veciyay, inan veto miyan ki serranê verê miladi 35000 u 20000 miyan de merdıman peymıtışê demi rê testkerdışi kerdê, inan waşto ki averşiyayışê demi (zeman) vecê, zanê.

Be ey ra piya cıresayışê teknolociki ra bin, kerdışê şınasiyenın zi zêdêri verê miladi de serra 2500ıne de leze gırewto, o tesbit keriyayoameo kerdış. Zêdêri caygeyê mimari de kerdışi ewro zi şenê bıewniyê, banê gırdi zey Stonehenge nêşeno cıresayışo teknolocik u şınasiyenın teber de bıvıraziyo. İnan kerdış rê ganê merdımi wayirê zanıtışê matematiki u şınasiyıni bıbê.

Felsefeyo ki raşti u hedefê estiye pers keno u persenayış vırazeno, oyo delğenayışo sistematik wazeno. Be felsefeyê seserrê antikê klasiki ra başlekerdış u heta [[Thales]]<ref>[http://www.iep.utm.edu/t/thales.htm Thales of Miletos] Θαλής ο Μιλήσιος (Tales)</ref>, [[Miletli Anaksimenes|Anaksimenes]]<ref>[http://www.iep.utm.edu/a/anaximen.htm Anaximenes of Miletus] Άναξιμένης ([[Miletli Anaksimenes|Anaksimenes]])</ref>, [[Pisagor]]<ref>[http://www.iep.utm.edu/p/pythagor.htm Pythagoras] Πυθαγόρας (Pisagor)</ref>, [[Demokritos]]<ref>[http://www.utm.edu/research/iep/d/democrit.htm Democritus] Δημόκριτος (Demokritos)</ref>, [[Gorgias]]<ref>[http://www.iep.utm.edu/g/gorgias.htm Gorgias] Γοργίας</ref>, [[Empedokles]]<ref>[http://www.iep.utm.edu/e/empedocl.htm Empedocles] Έμπεδοκλής (Empedokles)</ref>, [[Heraklitos]]<ref>[http://www.iep.utm.edu/h/heraclit.htm Heraclitus] Hράκλειτος (Heraklitos)</ref>, [[Parmanides]]<ref>[http://www.iep.utm.edu/p/parmenid.htm Parmenides] Παρμενίδης</ref>, [[Sokrates]], [[Plotinos]]<ref>[http://www.iep.utm.edu/p/plotinus.htm Plotinus] Πλωτῖνος (Plotinos)</ref>, [[Platon]]<ref>[http://www.iep.utm.edu/p/plato.htm Plato] Πλάτων (Platon)</ref> u [[Aristoteles]]<ref>[http://www.iep.utm.edu/a/aristotl.htm Aristotle] Ἀριστοτέλης (Aristoteles)</ref>, enê filozofan persê felsefiyê ke roc be roc resenê, ê roşaynê heruna cı. Seserranê Miyanênan de felsefeyê seserra miyanêne din gırewto miyanê xo u dinan zi felsefe guriyo. No felsefe hirênayışê [[Homa]], zanayış u bawerkerdışi de zaf guriyayoguriyao. Seserra Roşniye ra pey zi felsefe de [[aqıl]] vêrdo ra planê veri. Sistemê delğenayışi de vênayışo serên, heta raştiyanê ke mezgê merdımi roştiye daya heta inan payşiyayış biyo. Felsefeyê ronesansi zi delğenayışo skolastiki u felsefeyê seserra roşniye miyan de ca gêno, felsefeyê demê raverdışi vêniyeno. Ronesans zi ''Reyna-biyayış'' areze keno, sistemanê delğenayışan miyan de caygeyê pırdi dero.

Felsefe miyan de enê averşiyayış u xoresnayışi, şınasiye rê zi berê newey kerdê a. Sistemo mezgên vuriyayovuriyao, aqıl gêriyayogêriyao ver. Lızgeyê şınasiye hera biyê, roc be roc zêdêr biyê.

* Şınasiye realista. Aye ra gore cihanê teberi subje ra ciyayociyao u raşto.<ref name="Dogan" />

Teberê asmêşınasiye de matematik zi şınasiyekerdışê şaranê demanê verênan de cayo gırd gırewto. [[Hind]] ra heta [[Yunano Antik]], [[Mezopotamya]] u [[Mısır]] de zi matematik dest ra dest rê (dest be dest, şar be şar) musiyayomusiyao, musniyayomusniyao u resniyayoresniyao. Merdıman be matematik ra piya formuli, probleman rê çareyi vıraştê. Heto bin ra tıb zi rêza serêne de biyo. Merdıman weşiya xo şeveknayış rê (pawıtış, sıtarkerdış) Hindıstan, Mısır, Çin, İran u Yunanıstan de testi kerdê, formuli vıraştê u tıb resno. Yew zi şarşınasiye (sosyolociye) zi şınasiyanê binan ra neweyêr aseno ke a zi demê antiki de geyriyaya. Aye sero şınasê zey Herodot u Tukididisi çımkerdışi u geyrayışi vıraştê, nuştışanê inan de zi şarşınasiye sero ê estê, nusiyenê.

Metodo şınasiyên çiyê ke dorme de bene, inan be raya ey reyna kerdışi ra piya keno a. Şınasiye de çı vêniyayovêniyao se, ey sero test reyna keriyeno ke eke test u testkerdışan ra tepeya reyna peyniya cı eyni maneno se, o taw o kerdış beno şınasiyên. Coka zi tez, hipotezi, teoriyi u pêro piya raştkerdış ra tepiya zi qanuno şınasiyên vıraziyeno. Tez de şınas yew fıkır erzeno miyan, fıkırê ey werêniyeno u eke bes vêniyeno, raşt keriyeno se tez beno hipotez. Hipotez zi ena raye ra vêreno u o zi beno teoriye. Teoriye raştıkêni ra tewr nezdiya. Eke yew fıkır teoriye biyo, merdımo şeno ki bıvaco o raşto. Çiyê ke teoriye de kemiyê u nêbiyê raştkerdış, inan zi yenê raştkerdış u o taw ra pey teoriye bena qanun. Qanuno şınasiyên, metodo şınasiyên de caygeyo peyêno, cayo peyêno. O qanun wendege u universıtan de musniyeno. Raya şınasiyêne de zi o guriyeno.