|
[[Image:Göttingen-Esther.Rolle.0.JPG|thumb|300px|Kîtabê Ester]]
'''Ester''' ([[Test-wp/diq/İbraniki|İbraniki]]:אֶסְתֵּר u [[Test-wp/diq/İngilizki|İngilizki]]:Esther) zerri [[Test-wp/diq/Tewrate|Tewrate]] ra nameye yew (yo) kitabe.
[[Test-wp/diq/Tewrate|Tewrate]] de qismo ke yahudîyan mîyan de tewr (en) zaf yenû wendiş ra yew zî Ester û. Ester, seserran o ke keyanî [[Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|yahudîyan]] de, bîlxessa Pûrîm de her serr yenû wendiş. Ester, [[Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|yahudîyan]] mîyan de yew kîtabo namdar (populer) û. Ester, yew kîtabo ke, kameyî (kimlîgî) [[Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|yahudîyano]] milî û waharî xo vicîyayîşî îfade kenû. Pûr, sey roc dişmenan ra xelesîyayîşî, roc xovîrardişî û yenû bimbarik kerdiş. No kîtab nameyî xo, nameyî na keynek ra, yanî Ester ra genû.
==Tarix==
Meseleyê Esteri, teqrîben VÎ (Verî Îsayî) 486-465 de qewimîya. Nameyî qiral Ahaşveroşî [[Test-wp/diq/tarix|tarîx]] de sey Xerxes vîyerenû. [[Test-wp/diq/İbraniki|İbraniki]] (hebrû) de (û [[Test-wp/diq/Tewrate|Tewrate]] de) "Akhashverosh" nusîyenû. [[Test-wp/diq/İngilizki|İngilizki]] "Ahas-uerus" û. Tayê tekstanî îbranîkî de sey "Xerxes" zî yenû vatiş. Latînkî de zî sey "Xerxes" vîyerenû. Xerxes, miqabilî Ahaşveroşî yo. Ahaşveroş (Xerxes, Xusrev) lajî qiral Darîyusî û qiralîçe Attosa yo, wextî baykî xo ([[Test-wp/diq/Dariyus|Dariyus]]î) de duyes serrî sey naîbî [[Test-wp/diq/Babil|Babil]] de hukumdarey kerda. "Qiralî keldanîyan Belşatsar a şew kişîya. Qiralî medan Darîyus wexto şêşt û di serre bi qiraley girot"
Şûşan ([[Test-wp/diq/Latinki|Latinki]] Susa, [[Test-wp/diq/İbraniki|İbraniki]] Sushan) yew deme paytextî elaman bîyû. Cuwa pey Darîyuso Yewin ([[Test-wp/diq/Dariyus|Darîyus]] I) newe ra îmar kerdû. Yew deme bîyû merkezî îdarî ey medan/persan. Şûşan ewro [[Test-wp/diq/İran|İran]] de yew ca yo. [[Test-wp/diq/Îran|Îran]] [[Test-wp/diq/İskendero Gırd|İskendero Gırd]], Şûşan îşgal û talan kenû. M. A. Dielafoy reya verên Şûşan de yew cigêrayîşo [[Test-wp/diq/arkeoloci|arkeolojîk]] virazenû. Şûşan de odayî qiralî, harem, "cenet" (bexçeyî cenetî), qenalî awka ke royo nizdî ra arda, vicîyenî orte.
==Name Ester==
Nameyî Ester ser o zî zaf munaqeşe estû. Nameyî Ester o raşt bi [[Test-wp/diq/İbraniki|İbraniki]] Îddessa (Hadassah, 'myrtle') yo. Wina eysenû ke Ester ya nameyî Homayê (îlahe) Babîlan Îştar (Îshtar) ra, yan zî [[Test-wp/diq/Fariskî|Fariskî]] "sîtar, 'star' ra yenû. Wextî sumeran û [[Test-wp/diq/Babîl|Babîlîyan]] de Îştar nameyî "Xanimê Homayan" o. (50) Îştar, sumeran û [[Test-wp/diq/Babîl|Babîlîyan]] het de, nameyî "Xanimê Homayan " o La eslî xo de, no name, yanî 'Ester', yew nameyo [[Test-wp/diq/Fariskî|Fariskî]] yo. Manayê ci zî "estare" yo.
*[[Test-wp/diq/Zazaki|Zazaki]] de 'estare', 'astare', 'istare' yo. (yıldız)
*Pewlewkî/[[Test-wp/diq/Fariskî|Fariskî]] de 'ster', 'star', 'starek'. (yıldız).
*Vaştî (Waştî) zî yew nameyo kirdkî û pehlewkî/fariskî yo. Zazakî de manayê "Waştî" bi tirkî "sözlü", "nişanlı" û ge-ge zî "güzel sevgili" ya. Pewlewkî/fariskî de çekuyê "Vaştî" (vêşt, vêştî) manayê rind (güzel) de yo.
==Statuy kîtabê Ester==
Goreyê tayê [[Test-wp/diq/nuştoxi|nuştox]] û cigêrayoxan, Ester, dînî yew kîtab nîyo; çunku tede nê (nîye) behsî Homayî, [[Test-wp/diq/Hz Musa|Musayî]], [[Test-wp/diq/Hz Dawud|Dawidî]] û Qudisî (Yerûşalîmî) benû; nê îtîqad û emelî yahudîyan (cuyan) ser o merdim tawey tede veynenû; nê zî [[Test-wp/diq/zagon|kultur]] û karekterî [[Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|yahudîyan]] îfade kenû. La hûncî zî [[Test-wp/diq/kilise|kilîsey]] [[Test-wp/diq/İsewitine|İsewitine/Xrıstiyanan]] RÎ (Raver Îsayî) 120 de Ester sey yew kîtabo dînîyo ke resmî her ca de vîyerenû qebul kenû. Welakîn [[Martin Luther]], kîtabî Esteri sero vûnû "werrîkna kîtabo winayen çinîbîn" û Ester ra (no kîtab ra) nefret kenû, ey bin ra red kenû. Temayê Esteri, surgunî yahudîyan û xelasey nînan ser o ya. Tede motîfî [[Test-wp/diq/din|dînî]] [[Test-wp/diq/çin|çinîy]], la kamey û milîyetperwerey [[Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|yahudîyan]] tede eşkera ya. Heto bîn a no name, Ester, zaf nizdîyey Ishtar (Îştar) o, ke Îştar nameyê yew Homayê (îlahe) putperestanî ey demeyî yo.
Goreyê sewbîna nuştoxan "Festê Pûrîmî" hînya zaf nizdîyê "roşanî wesarî" ey medan/persan a, yan zî festê babîlonijan a. Nînan gore "Pûr", sey çeku, ya çekuya asurîkî "puru/pûrû" ra yena, ke manayê ci "ca/mevqî" yo, yan zî "lot" (vîcak) ey farisan a ke merdim yew çeşît key şansî key kenû. Pûr yew nameyo îbranîkî yo. Pûrîm roşanî [[Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|yahudîyan]] o, aşmê sibat yan adari de yo, semedê vîrardişî xelasey qewmî [[Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|yahudîyan]] o ke binî zulmî Hamanî ra qedîyo, (bimbarik) benû.
Kîtabî Ester kamî nuştû belu nîyo. Tayê vûnî Ezra nuşto, la no vate zaf muteber nîyo. Tayê vûnî Mordekay bi xo nuşto. Tayê zî vûnî Nehemya nuşto. Nehemya, [[Artexerxesî]] rî, ke o lajî û xelefî Ahaşveroşî yo, hizmet kerdû (465-424 VÎ). Tayê zî vûnî ke Ester yan wextî qiral [[Ahaşveroşî]] de, yan zî wextî lajî ey Artaxerxesî de, Şûşan de çap bîya. Heto bîn a tayê [[Test-wp/diq/nuştoxi|nuştoxî]] zî vûnî Ester raşta yew [[Test-wp/diq/kıtabi|kîtabo]] [[Test-wp/diq/tarix|tarîxî]] yo û çîko ho tede heme raşt û, tayê zî tam tersî ney vateyî vicênî û vûnî Ester yew fantazî yo. La wina eysenû ey ke Ester nuştû qanûn, orf û edetanî medan/persan û mîmarî bacarî Şûşanî, sarayê Şûşanî û welatî medan hol sinasnenû. Mumkun û ke yew [[Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|yahudîyo]] ke surgun bîyû şîyû uca, o deme welatî medan de ciwîyo, bîyû şahidî na mesela û na mesela nuşta, yan zî fek ra neqil kerda.
==Çımey==
|
