Zanışiye: Ferqê çımraviyarnayışan

Content deleted Content added
m gêriya-o, vıriya-o, musiya-o, resniya-o, vêniya-o
m dormeyê -> dormey, caygeyê -> caygey, çareyi -> çarey
Line 1:
'''Şınasiye''' (ya zi '''şınasi''', '''zanışiye''', '''sınasiye''' u [[Erebki]] ra '''ilım''') vıraziyayış u şiyayışê fiziki u dormeyidormey be tayê rayan ra piya (testkerdış, delğenayış u çımkerdış) be raya sistematike ra cıgeyrayışo. Cıgeyrayışo sistematiko, entellektuelo u pratiko. Şınasiye heme inan gêno xo miyan.
 
== Vêrde ==
Hetê tarixi ra şınasiye, vênayış u veciyayışê nuştışi ra rêwêr vêniyao. Merdıman raver dorme de çı esto çı çıniyo, senên beno, veciyo, veciyeno, kamca ra yeno, kami vıraşto senên ameyo pêra heme inan zanıtene waşto. Coka merdım başle kerdo ke dormeyêdormey xo bışınaso. Ena raye ra zi şınasiye veciya miyan. Şınasiye hêdi hêdi biya hera. Raveri filozofan (merdımê delğeyıni) nımıtiya cihani zanıtış waşto. İnan ra pey zi şınasan (şınasêr, ilımdar, alım) tayê leteyêletey şınasiyıni kerdê a.
 
Zaniyeno ki şınasiye nuştış ra ver veciya. O ri ra vêşêri demê antiki de vênayışanê şınsiyınan u vetışanê inan rê caygeyêcaygey aşanayışşınasiye (kenayışşınasiye, kınıtışşınasiye ya zi arkeolociye) gırdo. Cıgeyrayışanê vetışanê aşanayış-şınasiyenınan ra pey, musiyao ke demê tarix ra ver de merdımanê verênan çımkerdışi vıraştê, inan peyê serredeman ra şiyê. Çiyê ke qıtay Afrika ra veciyay, inan veto miyan ki serranê verê miladi 35000 u 20000 miyan de merdıman peymıtışê demi rê testkerdışi kerdê, inan waşto ki averşiyayışê demi (zeman) vecê, zanê.
 
Be ey ra piya cıresayışê teknolociki ra bin, kerdışê şınasiyenın zi zêdêri verê miladi de serra 2500ıne de leze gırewto, o tesbit ameo kerdış. Zêdêri caygeyêcaygey mimari de kerdışi ewro zi şenê bıewniyê, banê gırdi zey Stonehenge nêşeno cıresayışo teknolocik u şınasiyenın teber de bıvıraziyo. İnan kerdış rê ganê merdımi wayirê zanıtışê matematiki u şınasiyıni bıbê.
 
== Merdıman miyan de caygeyêcaygey kerdışanê şınasiyınan ==
Şınasiye be cıkerdış u vênayışanê her şari ra piya resaya, veciyaya miyan. Naca ra zi aseno ki şınasiya mulkê yew şari niya, her şar aye rê çiyê kerdo cı. Desto bin ra şınasiye teyna yew ca de nêveciya teber. [[Mezopotamya]] de [[Sumer]]ıcan, [[Asur]]ıcan u ê binan çiyê kerdo cı, [[Mısır]]ıcan, [[Yunan]]an, [[İran]]ıcan, [[Hind]]an, [[Çin]]ıcan u [[Maya]]-[[Aztek]]ıcan heme inan çiyê kerdo cı şınasiye sero. Yani, heme merdımanê erdi şınasiye vıraşta.
 
Line 23:
 
== Vênayışi ==
Miyandê zemani de yewbinan ra xeylê ciya lızge u bıngeyê şınasiye vıraziyê u resayê. Zêdêri sewiya akedemike de lızgeyınbiyayışê şınasiyan dı kategoriy de gêriyeno dest ra. Şınasiyê dormeyidormey ke fenomenê ganiyan geyrenê cı u çım erzenê u şınasiyê sosyali ke şar u merdımi geyrenê cı. Biyolociye, fizik u kimya kewnê şınasiyanê dormeyınan miyan, sosyolociye (şarşınasiye) u antropolociye (merdımşınasiye) zi kewnê şınasiyanê sosyalan miyan. Enê dı şınasiyan miyan de, tayê şınasiyi estê ki her dı het ra zi xeylê çiyan gırewtê zerreyê xo, inan ra zi mıhendisi u tıb ornag mocniyenê, inan rê şınasiyê kerdışêni (aplikasyonel) vaciyeno. Demê peyênan de lızgeyo inter-disipliner (disiplinanmiyan) zi veciyo ra miydan zey [[sibernetik]]<ref>[http://www.asc-cybernetics.org/foundations/definitions.htm "DEFINING 'CYBERNETICS'." ''AMERICAN SOCIETY FOR CYBERNETICS''.] URL tarixê resiyayışi: 6 Haziran 2008.</ref>, [[ekonofizik]]<ref>[http://www.mth.kcl.ac.uk/~tcoolen/Econophys/ "Econophysics Workshop." ''The European Science Foundation Programme''.] URL tarixê resiyayışi: 6 Haziran 2008.</ref> u [[antropolociya tıbi]].<ref>[http://www.bu.edu/bhlp/pages/masters/index.html "Medical Anthropology, Health Care Diversity, and Globalization." ''Boston Healing Landscape Project''.] URL tarixê resiyayışi: 6 Haziran 2008.</ref><ref>[http://www.bu.edu/bhlp/pages/masters/index.html "Medical Anthropology, Health Care Diversity, and Globalization." ''Boston Healing Landscape Project''.] URL tarixê resiyayışi: 6 Haziran 2008.</ref>
 
== Şınasiye senên keriyena ==
Line 42:
Miyandê leteyanê şınasiye de [[asmênşınasiye]] (astronomiye) tewr leteya verêna u kıhana ke merdıman a geyraya u coka a zey maya şınasiyan zaniyena. Waştışê merdıman asmêni sero, cısımê ke hetê corêni de darde biyê, inan perskerdış ra şiyo u merdıman teleskob diyo, icad kerdo. Be diyayışê teleskobi ra piya zi asmêni sero çımnayışê merdıman asanêr biy. Asmênşınasanê Babilıcan ra vêşêri (çımkerdışê inan şınasiyên nêbiy) asmênşınasê Yunanan, formulê matematikêni gırewtê ro xo ser u noxteyê ke averşiyayışê şınasiye rê ser biyê, ê vıraşto.
 
Teberê asmêşınasiye de matematik zi şınasiyekerdışê şaranê demanê verênan de cayo gırd gırewto. [[Hind]] ra heta [[Yunano Antik]], [[Mezopotamya]] u [[Mısır]] de zi matematik dest ra dest rê (dest be dest, şar be şar) musiyao, musniyao u resniyao. Merdıman be matematik ra piya formuli, probleman rê çareyiçarey vıraştê. Heto bin ra tıb zi rêza serêne de biyo. Merdıman weşiya xo şeveknayış rê (pawıtış, sıtarkerdış) Hindıstan, Mısır, Çin, İran u Yunanıstan de testi kerdê, formuli vıraştê u tıb resno. Yew zi şarşınasiye (sosyolociye) zi şınasiyanê binan ra neweyêr aseno ke a zi demê antiki de geyriyaya. Aye sero şınasê zey Herodot u Tukididisi çımkerdışi u geyrayışi vıraştê, nuştışanê inan de zi şarşınasiye sero ê estê, nusiyenê.
 
== Metodo şınasiyên ==