İbn Xaldun
İbn Xaldun ya zi be nameyê biyayışi Ebu Zeyd Ebdurrehman bin Muhemmed bin Xaldun el Xedrami (Erebki: أبو زيد عبد الرحمن بن محمد بن خلدون الحضرمي) merdımo delğeyıno, tarixêro, camêrdê politikao û vıraştoğê histografiye û sosyolociyo ke seserra des û çeharıne (çeharêsıne) de weşiya xo ramıta. İbn Xaldun keyey pili ra ameyo dınya û coka tehsilo rınd gırewto. Ey cayanê zey Tunıs û Fasi de karê dewlete kerdê. İnan ra tepeya zi şiyo Mısır û Qırnata uca xebıtiyo. Zımey qıtay Afrika o taw bınê probleman de mend biya coka o tepışiyao û kewt hepıs. Ey dı serri hepıs de mendo û dıma veciyo. İbn Xalduni eşirê bedewiyi rınd şınasêne o sebeb ra inan o her tım geyrayêne cı û ey ra pers kerdêne. İbn Xalduni Mısır de dı serri qadi biyo, wına kar kerdo. O taw Timuri rocvetış ra ameyo û paytextê Suriya Şami vısto ra xo dest. İbn Xalduni zi Timur ra qal kerdo, ameyo ro ri. İnan uca pêameyış vıraşto. No qalkerdışê inan vêrdo a tarixi zey qalkerdışê zana û fatihi. Dıma ey xo anto ra politika û hewt cildan ra piya kıtabê xo Kitab el İber nuşto. Teberê enê kıtabi de kıtabo bin Muqaddime nuşto. Enê kıtabanê xo Ereban miyan de verapey nêveto hema İmperatoriya Usmanıcan miyan de tesıro gırd tepışto. Raveri Katib Çelebi û ey ra pey zi Naima û Ehmed Cevdet Paşa berziyayış û rıciyayışê İmperatoriya Usmanıcani çımê ey ra analiz kerdê. Cihanê Ereban de serranê 1960an ra tepeya veciyayışê nasyonalizmê şarê Erebi ra tepeya nameyê xo reyna veciyo ro awe ser. Seserra 19ıne de zi tarixêranê qıtay Ewropa o diyo û ey tarixêranê Ewropa miyan de teqdiro gırd arê dao.
| İbn Xaldun | |
|---|---|
.jpg) | |
| Melumato şexsi | |
| Cınsiyet | Camêrd |
| Cayê biyayışi | Tunis |
| Biyayış | |
| Merdış | |
| Cayê merdışi | Qahire |
| Wendış | Ez-Zitouna University |
| Gure | Anthropologist, Tarixwan, Hakım, Otobiyograf, Sosyolog, Ekonomist, Filozof, Siyasetkar, nuştekar û Şair |
| Zıwani | Erebki |
| İtıqad | İslam |
Heyatê ey bıvurne
Namey cıyo pêroyi Ebu Zeyd Ebdurrehman bin Muhemmed bin Xaldun el Xedramiyo ya zi Ebdurrehman bin Muhemmed bin Ebu Bekır Muhemmed bin Heseno. Kunya xo de nameyê Ebu Zeydi lacê cıyo pil Zeyd ra yeno. Yew zi Mısır de serqadıyiya Malikiya kerda coka ey rê Weliyuddin vaciyeno, keyey xo Yemen ra wılayetê Hedramuti ra ameyo coka zi ey rê Xedrami zi vaciyeno, o Tunıs da maya xo ra ameyo dınya coka zi ey rê Tunısi zi vaciyeno teberê heme ninan de ey zafêrê heyatê xo Mısır de viyarno ra coka zi ey rê Meğribi zi vaciyeno. O heta ınka zaf mıxtelıf naman ra şınasiyao. Heyatê İbn Xalduni ra heta ewro çiy zaf mendê, heyatê xo rınd nusiyao û hewl şınasiyeno. Heyatê ey sero tewr çımeyo rınd Et Tarifo ke ey o nuşto, otobiyografiya eya. Enê eseri de heyatê xo sero ey her çi be detayan nuşto û resno ewro. Otobiyografiya ey de keyey ey û keyey ey kamca ra ameyo kamiyo heme ninan sero ey çiyê zaf nênuşto. Keyey ey Endulus de weşiya xo ramıtêne û nameyê keyey ey Beni Xalduno. O serra 1332yıne de Tunıs de maya xo ra ameyo dınya. Keyey xo Endulus de karê gırdi kerdê hema o taw qıralê Kastilya Ferdinan III mıntıqaya Endulusi viyarno xo dest û keyey xo mecbur mendo ke bêro zımey qıtay Afrika Tunıs. Keyey xo Tunıs de nezdiyê xanedanê Xafsi de xızmetanê resmi de ca gırewto. Hema piyê û kalıkê İbn Xalduni heyato politik ra anciyay û xo dao heyatê mistiki. Bıray cı Yehya bin Xaldun tarixêr biyo û xanedanê Ebdulwadiy sero kıtabê nuşto hema suiqast ra şiyo qurban û kışiyao. İbni Xalduni otobiyografiya xo de nuşto ki rıçıkê keyey xo sehabey peyğamberê dinê İslami Mıhemmediyo Yemenıc Xedramut ra yeno û keyey xo seranê herabiyayışê herranê İslami de ameyo İspanya. O rıçıkê xo resneno Wail bin Hacer. Wail bin Haceri zi vatenan ra gore Mıhemmed diyo û duay ey gırewta û ey ra hewtay hedisi rivayet kerdê. Keyey İbn Xalduni serranê seserra heştına peyênan de Yemen ra veciyo û ameyo İspanya. Seserra dıwêsıne de zi İspanya vêrda a destê Ferdinandi û keyey ey goç kerdo Tunıs. Namey keyey Xaldun zi pilê keyey Usman bin Xaldun ra yeno. Rıyê edetê şarê Yemeni ra nameyê Xalıdi ra herfê nun û wawi kerdê cı û name çarno a halê cıyo ewroyên Xalduni. Keyey Beni Xalduni zaf serri mıntıqey Endulusi Carmona û Sevilla de cıwiyo. O wext ucay destê mısılmanan de biy. İbn Xaldun otobiyografiya xo de vano ki ‘’ê piyê ma Erebanê Yemeniyê Xedramutıci ra, Wail bin Hecero ki tewr namdaro Erebano, inan miyan ra tewr şınasiyeno û tewr pilo, ey ra yenê. Verba ninan de zi nuştoğo bino ke otobiyografiya ey nuşta, Muhemmed Ebdullah Enan enê vatışê İbn Xalduni pers keno û veri ra rameno ki keyey İbn Xalduni şeno Muladiyan ra bo, Muladiyan zi statuyê sosyali gırewtene rê ida kerdo ki ê eşiretanê Ereban rayê. Enano yew zi vano ki o zeman de tayê grubanê Berberiyan zi rıçıkê xo Eraban ra resnayêne û coka tayê rayê şaşi vıraştêne. Enan ena iday xo be detayanê xo zaf rınd pelge kerdo. Bınê enê ğeyretê Berberiyan de nıfuzê sosyali û politiki destê xo ra vıstış rakewno, a derg beno. Yew vinayışo bin zi ida keno ki İbn Xalduni zi zey zafêrê cayê biyayışê xo Berberiyan ra yeno, Berberiyo. Berberiyan ra heyraniya xo dewrê xo ra dûri menda. Ey nuştışanê xo de Berberiyan ra cao hewl cêra kerdo, têversanayışê inan be Ereban de ifadey derzinıni guriy û hedisey û dewletê ke teberê Meğrıbi de manenê ey xo inan ra dûri tepışto coka zi estamardışi vıraziyay ki oyo Berberiyo. Muhemmed Hozien ena ida rê vano "Keyey İbn Xalduni şeno Berberi bıbo, be naye ra piya eger piyê xo Endulisi ra abırriyê û amey Tunıs o taw ey xo ra nêvinayêne ki rıçıkê xo zey Erebi ida bıkero". Çınke o taw Muwehidan û Murebıtan Endulus de hukım ramıto û ê zi Berberi biy coka zi İbn Xalduni koka xo inkar nêkerdêne. Rıyê o sebebi ra Hozein ra gore oyo Erebo.
Musayışê ey bıvurne
Kalıkê İbni Xalduni Tunıs de seraya Xafiyan de wezir bi. Piyê ey Muhemmed Wabili zi merdım biyo ke xo dao şınasiyanê İslami û edebiyat. Musnekarê eyo verên piyê xo biyo, ey musayışê xo ra dersanê piyê xo ra û Qurane hıfzkerdış ra başle kerd. Cayegey keyey xo ra ey tewr musnekaranê Tunısıcê hewlan ra dersi gırewtê. Ey uca musayışê Erebi, zıwanê Erebi, linguistikê Erebi, fıqıh û hedis wendê. Ey demê xo de şêxo namdar Ebdullah Muhemmed bin Bezzali Ensari ra qırat-i seba yani Qurane be hewt fekanê zıwanê Erebi ra wendış musa. Ey qesidey Şatıbiya û Raiya hıfz kerd. Ey vatenê xo ra gore Qurane vist û hewt reyi wend. Ey zıwan û edebiyatê Erebi teberê piyê xo de Muhemmed el Erebi el Hesayidi, Muhemmed Şewaş el Mezazi û Ebu Ebbas Ehmed bin Qessar ra musa. Ey şınasiya edebiyati zi Ebu Ebdullah bin Behr ra wend. Ey şıirê ke dêsê Qabe sero nusiyay, ey ê hıfz kerd, seserra desıne de kıtabo namdar Kıtabê Eğani wend. Ey şınasiya fıqıhi û hedisi Şemseddin Ebu Ebdullah Muhemmed bin Cabir, Ebu Ebdullah Muhemmed bin Ebdullah Ceyyani û Ebu Qasım Muhemmed Quseyr ra musa. Ey kewt meclısanê o dewriyê pili, merdımê zana û roşniy ra Ebdullah Muhemmed bin Sılêman Satti, Muhammed bin İbrahim Eyli û Qadi Ebu Ebdullah Muhemmed bin Ebdul Selam ra icazet gırewt. Wınao ki ey hem şınasiyanê aqıli ra hem zi şınasiyanê naqıli ra xo resno. Teberê heme ninan de ey matematikêr û filozof El Ebıli (1282/3 – 1356) ra matematik, mentıq û felsefe musa, kıtabê İbn Ruşd, İbni Sina, Razi û Şerafeddin el-Tusi wend. Çı taw ke ey hewtês (des û hewt) serri biyo afatê nêweşiya gırda ke hirê qıtey û Tunıs gırewtê tesırê xo bın, rıyê o afati ra keyey xo kerdo vıni pêro keyey xo merdo.
Serrê cıyê verêni Tunıs, Fas û Qırnata bıvurne
Key ke musayışê xo qediyo, o suka Tunısi de xanedanê Xafsiyan ra Sultan Ebu İshaq İbrahim el Muntasır II ra nuştekar biyo. 1347 de Ebu Heseni Tunıs işğal kerdo, o zi o taw vist serri biyo. Gırey ey be seraya Merıniya hewl biy, coka Tunıs ra keyey xo berdo Fas. Tiya Ebu İshaq waşto ki o katibê İbn Tafraginiyê alamati bıbo, coka o katibê ey biyo. Karê katıbê alameti besmela û nuşteyo resmiyo ke beslema ra tepeya nusiyao, inan miyanm de be kaligrafiye ra ‘’Homay ra hemd bo, Homay ra şukır’’ nuştış biyo. Ey enê demi de tewr rında mimariya Fasi medresey Ebu İnaniya de weşiya xo ramıta û kari kerdê naca. Sultanê Merini Sultan Ebu İnan Farıs o ardo ra karê fermanê sultani nuştene, hema nameyê ey kewto têmiyan be tayê entrikan. Coka key ke o vist û panc serri biyo, kewto hepıs û hetana merdışê Sultan Ebu İnan Farısi vist û du aşmi hepıs de mendo. 1358 de merdışê Sultan Ebu İnan Farısi ra tepeya lacê sultani veciyo ro texti ser û o kerdo xosere, serbest. Enê dem de o be nımnıtêni ra ameyo wer be dedê xo Ebu Salim. Çı taw ki dedê xo Ebu Salim idarey Fasi vısto ra xo dest, ey İbn Xaldun kerdo katibê sıri û hakimi. Hema embazê İbn Xalduni Umer bin Ebdullah dedê Xalduni Ebu Salim ardo war, o rıcno. Hakimê Fasiyo newe ey rê kar û gure nêgırewto. O sebeb ra İbn Xaldun şiyo tederyay Qırnata. Emirê Qıranata o sefir kerdo, erışto Sevilla. Dıma zi Qırnata ra abırriyo, reyna ameyo zımey qıtay Afrika. Uca ra vêrdo a Mısır û uca de karê pili kerdê.