Ontolociye

Ontolociye yew zanışiya ke fıkrê tebiet u biyaene sero geyrena cı. Çekuya “ontolociye” Yunanki (ὄντος: biyaene u -λογία: ilm, zanışiye) ra yena.

Merdumo Delğeyın (Merdumo ke fıkıriyeno)

Ontolociye

Qesa veri

Ma ke çiyê borzal [fıkr] nêkerd, serba ey, zêdıri; “şıma çı pers kerd?” ya ki; “persê şıma çık bi?” belkia; “cıwabê çıki wazena?” vanim. Naca de cıwab bo [bı] pers’a kewnê têzerre. Wın (heni) aseno ke pers bo cıwab’a yewbini ra gırêdaiyê. “Cıwab, pers ba xuyo!” ke vacim, tomete say nêbena. Pers çıki sero biyo se, cıwab’i ey çi sero beno.

Pers, “biyaine çıka?” ke bi; cüab’i naye gore beno. Çıke, “biyaine” teka, çül [en] peyêna, hem’i heme çi gêna xo zerre (Almanki allgemein). Eke, “biyoğ çıko?” deyê [reyê] pers ke kenim, cüabê ma nafa ni perşi gore beno. “Biyoğ”, “biyaine” gore tenêna xo sero, baxseo (Alm. Zusammenfassung). Nae gore anca’i, ey de zaf çi esto. Hurdımêna’i peyniya heme çi derê, name nêbenê. Nia biyaine de’yi, peyniya “biyaine” de isan zaf’e çi fetelino [geyreno cı]. Çıke, namekerdena biyoği rê, caê de no mecburiyo. Eke sê[r] kenê, vinenê ke no çiyo çül peyên, Aristotelesi de “dinamik bo enerci”ya; Platoni de “ide”, Kanti de “çiyo xoser”, Hegeli de “mutlaq geist [ro]”wo… Yanê, cüabê perşi daine de, isan bıwazo - nêwazo, gınno metafiziki miyan ro.

Eke pers; “biyoğ” “çiyê do biyoğ biyaine gore” çıko? (Yunanki: to on he on)/ pers bo; “biyoğ” ba xo, “çiyo de çül peyên” de’yi vecino vera ma (vırêndiya ma). İşte a taw belkia isan metafiziki ra raxeleşiyo, “biyoğ”i name-kerdene ra vaz bero. Çıke, “biyaine”, xo fenomenanê “biyoği” de muskına [mocnena] ma. Yanê, “biyoğ” çıko se owo/ deyi, / “biyoğ” çiyo de biyoğ biyaine gore çıko?/ cüabê persê nianêni danim. Heni aseno ke, ontologiya moderne, raver persun perskerdena xo’a metafiziki ra hem bırino ra, hem’i metafiziki rıznena!

Ontologiye (salıxdaena biyaişi) sero kılmek ra rêçe seye-kerdene

“Biyoği” bo “biyaina temame” wexto ke Nikolai Hertmani xo rê kerda kare, heta ey, ontologiye [ontoloji] xêlê ra u olağan ra vêrde ra. Na rae de çül sıfte “mentıq”ê Aristotelesi vecino werte. Çıqa persun pers keno, pers ko; serba ni persun çıqa cüabun dano, bıdo; ni cüabi çıqa zelal benê, bıbê; çiyo ke veciyo werte, serba mentıq-ramıtene raşt biyaina ni çi nêvecena werte. Çıke, rêçê mentıqi xo ser qe jü wext ni çi bêcar nêkenê.

Eke henio, maime şime çıme. Pê ni çımey raa borzali de [düşünce] nê, raa zaney de bıfetelim [bıgeyrim]. A wext, teoriya zaney vêrena hurendia mentıqi. Emma, felsefe gore no ki dest nêdano. Felsefe de problemê doze-kerdena biyoği vırêndiya isani de fındena. Çül sıfte na bızaniyo. Çıke, felsefe de taê objektun doz-kerdene nê, gereko; “biyoğ”i sero heme çi bêro doze-kerdene. Xora, zane [bilgi] mabênê zanıtene bo çiyê de “biyoği” dero. Emma, na borzal de hentê “zane“y qimetê “biyoğ”i esto.

Heni aseno ke heta bıngê zaney şiyaine de problematikê biyoği werte-vetene lazıma. Yanê, zaf zaf mota[c]ê ontologiyme.

İsani, qomo ke werte de weşiya xo ramınê, serba zaney, serba dina ro sê-kerdene jübini ra bırinê ra. Sıklê qoman’i wejiyatê wexti gore vıriyenê. Ni weziyati/durumi danoğê [şahidê] tarixiê, reyna reyna nêdekerinê. Ni persanê nianênun sero sosyologi bo tarix’a konê cedele. Sosyologiye bınê persanê felsefê kamiye [hayat felsefesi] ra teber nêbena. Tarixi ke, sosyologiye ke cüabê ni persun nêşkiya bıdo; nae sero Alamanya de felsefê kamiye veciyo werte. Nae ra tepia, vêniya ke felsefe henda [endi] “zane” niyo, a ri rao ke jü “ilm”i niyo. Belkia kamiye ba xowa. Ya ki, verba persanê jü qomi de fındetena. A taw, gereko isan heme het ra, bın ra ser, nat ra dot, xo bo xo bêro zanıtene. Ebe na’wa, felsefe de rêçê da newiye vecina werte ke na rêçe “ontologi”ya.

Hetê biyolociki ra azê (soyê) isanêtine, ebe borzali’a vinıtene lazıma. Emma, isanêt herdê dewrêşi ra düri ey ra baxse [zobin] nêno naskerdene. İsan na dina sero tek teyna xo ser niyo. Mabênê na biyaine de sistemê ke xo rê nê ro (saz kerdê), wertê inan dero. No sistem, teyna sistemê ey niyo. Cao ke o tey çinno, no sistem aca de’yi esto. İsan pırtıkê dinao. Dina, “biyaina”!.. Na sebet rao ke; gereko isan “antropolociye” ra acêro “ontologiye”!

Seye-kerdena ontologiya khane bo newiye

Serba doze-kerdena ontologiya newiye, lazımo ke ontologiya khane de nia-dim. “Ontologiya klasike” ya ki “ontologiya khane”; “ontologiya newi”ya ke yena, resena Wolffi, nine mabên de name ra ber qe çiyo de ortağ çinno. Ontologiya khana klasike, metafiziko. Ontologiya newiye metafizik niya, anti-metafiziko.

Ontologiya newiye “biyoği biyoğ” de’yi rêçe kena [tedqiq kena]. “Biyoği” de rêçanê determinasyoni seye kena [geyrena cı], vecena werte, kena rezal [eşkera]. Ninan ke kena, fenomenanê “biyoği” ra küna rae.

Ontologiya khane gore, fenomenê nianêni çinnê. Hetta, war - wurtê fenomenan de’yi çiyê çinno. Ontologiya khane fenomenun nas nêkena. A, “biyoğ” çıton diyo ma, cao ke ey rezzal kero, a ey rezzal kerdene ra düri, ba xo biya teoriya biyoği! Ebe ni teori’ya ki cat kena, ma rê “biyoği” isbat kero.

Ontologiya moderne de problemo çül pil, “problemê biyaino”. No problem, eke raşti pers kenê, Aristotelesi de xo muskıno ma. Aristotelesi de, elaqa “biyain”a ke heme çi gêna xo zerre (allgemein), ae ra vêreno “biyoğ”i ser. No hal, bara felsefey rê zaf çiyo de mohimo. Ebe ni hal’a felsefey xêlê rae gureta, xêlê çi lêl ra xelesno ra, kerdo zelal.

Aristoteles ebe çar sebebi “biyoğ”i keno eskera:

• 1. sebebo maddi
• 2. sebebê qılafeti (şıkl, biçım)
• 3. sebebê fêli (qesd, erek)
• 4. sebebê lewiyaene (hereket kerdene)

Aristoteles, wexto ke biyoği gêno de ke eskera kero, kausalite’o [nedensellik, causality] ke kategoriya lojika, a wext pêta pet pıroşino ae ro. Ebe ni halun hereketê biyoği, biyoği ra teber/düri fındetae, taê çiyanê lojikun (mentıqınun) karakteri’a wazeno eskera kero. Hal u hereketo nianên de zaneo [bilgi] ke isan cıreso, o zane; felsefê metafiziki ra ber çiyo de bin nêbeno. Yanê, ontologiya da kritik-nêbiyoğe, dogmatike, spekulatife vecina werte. Ni rêçi rêçê ontologiya khanê.

a. Elaqa mentıqi bo ontologi’ya

Çiyo ke ontologiya khane deduktif [tümdengelimsel], rasyonalist [raştikar, gerçekçi], aksiyonci kero; o çi mentıqo. Ontologiya khane gore, vırêndiye ra mentıqi gore çiyê ke qebul biyê, ebe ni prensiban’a halê dina beno eskera, beno rezal. Xeta xowa pile no halo deduktifo nianên bi. A ri rao ke ontologiya khane gore, çül çiyo karekteristik verde ra nat çiyê ke “qanunê biyaine” de’yi qebul biyê, i qanuni qanunê mentıqiê. Na ontologiye, ni qanunanê mentıqi ra hereket kena. Nae gore problemo mohim problemê “form”io. Na ontologiye persê xo nia kena: “Form”i sero zaneo qeti çıton vêreno isani dest? Cüabê ni perşi nia dana: Sebeta “form”i çiyo ke bızanim, ey mentıqi ra musenim. Na ontologiye gore, qanunê mentıqi, qanunê “biyain”o. Qanunê mentıqi, roê [ruh/öz] (essentia) biyaine, yanê “formê” ke seye benê [aranan formlar], inaê! Ontologiya nianêne, biyaine heni vinena ke, biyaine heme çi gêna xo zerre. Biyaine ebe na hal’a xo dest gırotene, jü bo jü “biyoğun” nê; çül cısmanê ninanê gırsun xo dest gırotena. Ni cısmi ontolocik niyê; bıbê bıbê, karakterê lojiki de formi benê. Peyniya na qesa de ontologiye, biyaina reale [raşte] sana hetê, cısnanê inan, roanê (ruh) inan (essantia) cêna xo dest. Na ontologiya dogmatige raşta ke “biyaina reale” gore nêşkina çiyê eskera kero, biaro ma ver. A ke çıtona, ebe a hal’a ke bıcim xo dest, ma dest de “ontologiye” de’yi thabaê nêmanna. Bımano bımano,mentıqo de ideal maneno.

Ebe ni hali’a ontologiya khane, ro (essantia) ra kona rae ke biyaişi (existentia) veco werte; ra o olağanê mentıqi, ra o olağanê ontologiye say kena [marena]. Cedelê ontologiya khane, jü ki a priori-recal [hurendia çül verêne de zelal] zane xo dest vêrnaine serowo. Recal-a priori zane’yi, na ontologiye gore hetê mentıqi de pers beno, a het de vênino. Çıke na ontologiye gore, hetê mentıqi, hetê royo. Mentıq jü disiplino; ontologiye, cao ke fam xo bısınebno, acawa. A taw dina est-biyaine [varlık dünyası] ebe ni aqıl’a a priori nêna zanıtene.

Eke dıqet ke kenim, vinenim ke na ontologiya khane gore;

• 1. Çiyê “biyoği”, çiyê “biyoğê reali” niyê; ina çiyê “biyoğê idealê”, formê!
• 2. “Formê biyaina ideale” bo borzali (fıkr) mabên de dıletine [ikizlik/özdeşlik] esta. No’yi ki, çiyê reali çıtono se, heni beno, teslimê borzal-kerdene keno.

Ebe ni hali’a, dina reale derd o khulê felsefey nêbena, hente ke çişta [kışta] felsefey ro vêrena ra, şona.

Tradisyonal* bo refleksyoni ser doze-kerdena biyoği

Ontologiye, “biyaina çiyê de biyoği gore ilmê biyoği”a. Eke henio, qalo ke “biyoğ”i ser hata nıka dekeriyo, ma ni qali ra çı guret? Çı fam kerd?

Tradisyonali ser doze-kerdena biyaine de gereko biyoği ‘çi’ de’yi fam kerdene lazıma. Halbuke ‘çi’ nêkono zerrê biyaina organike. Koti ra ro bo biyaina tinsele [ruhiye] cıkuyo? Biyaine ke berde, fite “çi” ser, a taw biyaine (biyaina ke nêna hesnaene) çım ra bena vindi. No hal, biyaine kemi, ebe sindor naskerdene rê beno sebeb.

Ancia, tradisyonali ser doze-kerdena biyaine gore famo de bin; “biyoği” çiyo ke nıka na lınge biyo; ey çi de’yi doze-kerdena. Nae gore, çiyo ke vêrdo ra, zey amoği çinêbiyaiyo! Refleksyoni gore doze-kerdena biyaine ro ke sêr kenim; refleksyon, torê xo gore borzalanê (fıkranê) dina salıx dano. Ebe na hal’a cêreno isani ser. İsani xo rê keno nikê dina! Refleksyoni gore, biyoğ “obje”o! Biyoği, intensyonal (intentional) jü obje de’yi vinıtene bo famkerdene, yena teyna jü zaniye [bilinç] ser doze-kerdena biyoği. Nae gore; objeyê ke korrelatê biyoği bo fam’iaê, jübini ra ferqınê.

Jü ki refleksyoni gore; “biyoğ” objê de jü ‘zani’yo. “Obje” vatene, jü “subje” rê çiyê do biyoğ vatena. Halbuke biyoğ, “subje”ra xoser esto. Yanê, biyoğ objê zaniye nêbiyaine de’yi esto. (Biyoğ, hente ke terefê jü “subje”ê de zaniye ra beno “obje”)

“Roê*” ontologiyo ke mabênê ontologiya khane bo newiye de caê xo gêno

Famê de biyoğio bin’i fenomenologiye serowo. Fenomenologiye gore çül çiyo mohim fenomenê. Fenomenologiye ebe ni’ya xo doze-kerdoğa biyoği say kena. Famê Fenomenologiye nao ke; heme biyoği de çiyo de xo musnoğ (phanesthai φανεσθαι) esto. Ney gore, fenomeni çiyê de xo musnoğê. Biyoğ, ebe fenomeni’a xo muskıno [mocneno] ya ki çiyê de asoği’a xo muskıno. Naca ra perso de nianên vecino werte: “Çiyo de fenomen nêbiyoğ, biyoğo xo nêmusknoğ (nêasnoğ) nêbeno?” Ontologiye persê nianêni qebul nêkena. Vana ke; “illa ke beno!::” Heni aseno ke, biyoği ser famê fenomenologiye, famê ontologiye ra zaf baxseo [zobinao].

Seserra 20. de E. Husserl cat keno ke “roê” ontologiye pêsano. Husserl ni cati de metodê* reduksyoni gêno de. Metodê reduksyoni metodo de teswiro*. Metodê reduksyoni de raştiya (realitê) biyoği ra vêrino ra. Gêrino zerrê çolıxe. Cao ke na realite ra teber maneno, aca ercino doymê* çolıxe. Na cao ke erciyo doymê çolıxe, aca “ro”ê ontologiyo. No fam, qesa da bine gore; biyoği bınê guna de vinıtene ra (biyoği rê epoche degırotene ra*) anceno, qe nejdiyê qesa da nianêne nêbeno! Naca de mabênê problemê fami bo “roy” de elaqê çinna. No “ro” xo serowo, safo, zelalo. Manê xowo xo ser esto. Heni helal-hazır nêvêniyo, nêamo daene. Ebe metodê reduksyoni’a vêniyo.

Ontologiya khane de biyaina realitey bo “roy”a jü cêrinê. Husserli gore ni hurdemêna jübini ra baxseyê [ciaê]. Mabênê ninan de zaf ferqi estê. Henio ke, realite qetiyen na ontologiye de elaqedar niyo. Belkia sferê “roy” realite ra gêrino. Emma, ebe na’wa na ontologiye realite bo biyaişi rê “epoche” gêno de*. Sferê “roy” teyna realite ra nêgêrino, hetê caê irreali ra ki gêrino. Na ontologiye fenomenanê biyoği ra vezeno ra. Elaqa fenomeni bo biyoği sıfte ra senê teswir biye, heni têzerre derê*.

Ontologiya Husserli metodê reduksyoni’a sferê “roy” qezenc kena. Ontologiya newiye heni zê ey teyna metodê teswiri’a nê, na ontologiye qe jü metodê biyoği rê dikte nêkena. Çıke, biyoğ ba xo dıme-kotoği re* metod dikte keno. Dıme-kotoğ qetiyen bese nêkeno ke biyoği rê metodê dikte kero!..

Ontologiya Metafizika ke Biyoği est“biyaiş (existenz)”* bo “hêçine”* Gore Vinena

Aristoteles bo, Descartes bo, Wolff bo; ninan ontologiye bo metafizik’a jü guretêne. Teyna ninan nê, Martin Heideggeri’yi zey ninan borzal kerdêne [fıkr kerdêne]. Ninan mabên de caê borzalê Heideggeri tenêna berco. Heideggeri gore gereko ontologiye “dasein” [bıwane: dâzayn] ra / “isan” ra”* rae kuyo. “Dasein”, ni filozofi gore “isan” ba xuyo. Hente ke mordem dasein ra hereket bıko ke (veciyo ke) biyainanê binan ser kuyo.

Heideggeri gore biyaina “biyoği” jü butına.* Hetê de nae “hêçina”, a bine “biyoğ”a. Ni dı heti jübini ra nêbırrinê ra. Ancax, ilmê inan mabên de ferqun vineno. Çıke ilm hêçine rê qe tamıl nêkena. Hente ke ae naskerdene’yi nêwazena.

Heidegger vano: biyaine butın butın ke cêriye xo dest, a taw ebe “hêçin”a vecina werte. Zerretengiya canê biyaine ebe fenomenanê “terşi”a xo muskına ma. Na zerretengiye çiyê de beli ra nêvecina werte. “Terş”i heni tersê çiyê niyo. Terso ke çiyê ra bıtersê, heni veciyo werte, heni henên niyo. Çiyo de objektif nê; halê xo rê! Çıton, “ters küno zerrê mordemi” vanê, heni zey i terşi. Vatena Heideggeri gore no “ters”, terso de estbiyais (existenz {eksistents})o*. Ni tersê nianêni zıng-teyna zê “isan/dasein”i hesneno. Yanê, isani ke adet-torê xo, itıqatê xo, hewesê xo kerd vindi, a taw ters küno zerrê mordemi. İsan küno wertê “hêçine”, (isan xo wertê “hêçine”de zan keno). Dormê isani ra heme çi beno vindi, beno thıp u thal. No hal, halê isanêtino. Mabênê ni hali bo dina biyaine de gıreyê çinno. İsan ke küt halê nianêni ki, dina reale de çiyê nêvurino, ne’yi ki gêrino. Ters bo, zerretengiya cani bo; hurdemêna’i ki çiyê de isanêtinê. Zerrê isani de terşi bo zerretengiye rê heme wext ca esto.

Heidegger de “…“dasein” biyoğanê binan ra xêlê ferqıno, baxseo. Çül sıfte, ontiko! Biyaina xo gore no biyoğ hetê estbiyaişi (existenz) ra idare beno. Dıma, ontologiko! Dasein, determinasyonê existenz/estbiyaisê xo gore ontologiko. Ferqo hirêyin, sebebê ontik-ontologikê ontologiyanê binano!.. “… “ Daseino ke ma vanim, famê biyoğê biyaino.”

Na ri rao ke serba Daseini famê biyaine, zey “dina/omete” çiyê fam-kerdena. Yanê, biyaina biyoği fam-kerdena. Ancia, a ri rao ke ontologiya fundementala ke bıngê ontologiyanê binan sanena pê; gereko no tehlilê estbiyaisê [existenz] isanêtine ra (Dasein rê tehlilo de existensid) hereket bıkero.

Bınnoti

• Sebebo ke ita ontologiye nuşiya, awa ke Xıdır Xocey be xo ki nia nuşti bi, ma ki nêwaşt bıvurnime. Xora ey taê qesey ki Almanki ra wıni (heni) gırewtê. Labelê ortografiya Almanki zıwanê ma rê xama u ê ma ra zaf duria, ma gani na çekuye zey ontolociye bınuşime.

Qısebendek

• tradisyonal: geleneksel
• doze kerdene: kavramak
• hesnaene: hissetmek, duyumsamak
• ro: öz
• teswir: betimleme
• degırotene: uygulamak
• gêno de [cêno de]: uygular
• dıme-kotoğ: araştırıcı
• têzerre de biyaine: iç içe olmak
• Existenz / estbiyaiş: varoluş
• hêçine: hiçlik
• doym: öte, dış
• Dasein / isan: insane
• terso biyaiş / existenz: varoluşsal korku

Çımey

• Ontolociya dendıkê biyaene (be İspanyolki)
• Yew rayberê çımey filozofan (be İngılızki)