Problemê xırabiye

Problemê xırabiye felsefey dini de yew perso.

Ornagê werênayışê ateisti:

Homa (Ella, Heq) u xırabiye

Tarifê Homayo ke heme çi zaneno, zorê xo şıno heme çi, wayirê rındiya bêpeyniyo; u xırabiya ke ma riyê hardi de vênenime, problemê do henêno ke, filozofanê Yunanê khani ra heta roca ewroêne amo werê·naene. Mentıq ra imisê jübini nêbiyaena rındiya Homay u xırabiya riyê hardi şikina nia bıvaciyo;

Homao ke dini vanê, eke raşti ki esto; yanê, jü ilaho ke heme çi zaneno, zorê xo şono heme çi, wayirê meremet u rındiya bêpeyniyo; eke esto, o hal de gunê kainat de qe yew xırabiye mebo. Zonenime ke kainat de xırabiye tey ğılena, zafa, gorê ney: ya Homa çino, ya ki Homao ke esto, o ero tarifanê dinu nino,  o derece de rınd niyo.

Helbet ke fikırê teisti çêşitêna cüabi dê cı. Tainu tek be tek bıgêrime dest.

1- İradeo serbest

Homay, isoni heni afernê ke wayirê iradê serbesti. Jü neticê daena iradê serbesti ki uyo ke, gereke mordem qebul bıkero, isonê ke wayirê iradê serbestiê, beno ke bêedalet u xırabıni bıbê. Eke iradê mao serbest mebiyêne, jü robot ra ferqê ma nêmendêne.

No mıdefa, xırabiya ke riyê isonu ra bena, teyna cüabê ae dano. Jü dinawa ke tey nêweşiyê ya ki afato tebi çino, eke ma tey weşiye bıramıtêne, u raşti ki decê ke dina de, sebebê xuyo tek ison bıbiyêne, o wezêt de ma şikiyêne vacime: iradeo serbesto ke cı ra zofêr muhimo, xırabiye parçê eya, cia nêbena. Feqet dina ma, dina henêna ke, decê sebebanê tebiyu ki tey estê. Afatanê tabiyu de beno ke satê de be hazaru kes mıreno. Beno ke nêweşiyê pêskari be milyonu keşi surê do kılm de kisenê. Beno ke isoni biyais ra ebe qusıru, ebe nêweşiyu yenê dina. İradeo serbest nainu pêrünu ra durımê do bêelaqao. İsoni pêro ebe iradanê xuyê serbestu qerar bıdê ke rındi bê, oncia ki dina de dec beno.

Fikırê teisti ra gore cenet de qe xırabiye çina. Roê ke cenet de, jü robotê? İsoni serba waxtê dê kılmi, iradeo serbesto ke xusısêtê do zof qimetıno, wayirê cı benê da, merdene ra tepia eke şiyay cenet, ey kenê vindi?

2- Guna

İsonê ke kewt guna, riyê inu ra dina mıkemeliya xo kerde vindi, u nêweşiye, afatê tebiy, çiyê nianêni yenê meydan.

Na mıdefa, mıdefawa ke vaciyay bi ke 7.4 bes nêbi? (hardlerzê İzmiti, 1999), uyo. Qırbani sucdar vetena. Hem afatê tebiyê ke dina de, inu gunê isonu ferz bıkime ki, no durım, phıtıkê (sawi, domanê hurdi) ke qe nêkewtê guna, durımê inu, ya ki durımê heywanu iza nêkeno. Phıtıki u heywani ki kunê guna? Eke vacê, lewê huşki de tern ki vêseno, no ki supe ano edaletê Homay.

3- Axırete

Edaletê heme xırabi u decê dınya, axırete de yeno meydan.

Edaletê decan ke bêro meydan zi, ê deci anciyay, u no nêşkino ey iza bıkero. Şıma ra ke pers bıkerê “şıma ke bızanê, o desınde yeno pê guretene, ceza xo anceno; şıma izne danê ke jüyê domanê şıma bıkişo?”, şıma senê cüab danê cı? Şıma vanê “heya, eke edalet hurendia xo vêneno, domanê mı şiyo, problem niyo”, ya ki vanê “edalet nê, domanê mı vindi nêkerdene mı elaqedar kena!” ? Mı waştêne ke domanê (qeçekê) mı weş bımano. No ki, no kritero ke verde ma formule kerd, ero cı yeno; oyo ke şeno xırabiye verde ra bızono u lınge berzo ver. Uyo ke, waxto ke xırabiye bena, qedina, o ra tepia edaleti ano meydan, polês u sıstemê huquqio; Homao mıkemelo ke heme çi zaneno, zorê xo şono heme çi, o nê.

4- Malumat u idrakê mao ke sinorê xo esto

Malumat u idrakê mao ke şindorê xo esto, riyê inu ra beno ke ma nêşkinime bıvênime ke, çiyê ke ma ewro vênenime, u xırabın idrak (khav) kenime, i çiyê henênê ke, esıl ser fêlê dê daêna gırşi rê xızmete kenê, rındiyê da daêna gırse rê rae kenê ya.

Ornagê do nianên bıdime: şıma di ke jü mormek domanê dê qıci rê işkence keno. Şıma desınde qenat anê ke o mormek xırabıno. Peki, şıma musay ke no mormek zof zonaoğ u baqılo, düri vêneno, domanê hirê serreo ke istıqbal de beno Hitler, ey be iskence ra yawas kışeno. Ancia zi şıma vanê ke mormek xırabıno? Ya zi şıma vanê ke o rındiye keno?

Ez vaci, hona ki şıma o fıkır de benê ke mormek xırabıno. Sebebê ney ki sıklê eyo ke o pê cı xırabiye rê beno engel, uyo. Domanê dê hirê serrey rê iskence kerdene rê nezeren, ebe seu usılê rındi u isoniye esto ke, verêniya Adolfi cêno ke Hitler mebo. Homa ke esto, decê ke ebe se milyonu serrio isoni u cındê bini oncenê, riyê inu ra, keso zonaoğ u baqılo ke, Adolfo ke domano, cı rê iskence keno, zê eyo. Daxılê gucê xo de raê binê ke xırabiye rê benê engel, i estê, oncia ki o inu nêçineno we, nêkeno.

No arguman ayne zeman de, ilaho ke ‘rındiya xo bêpeyniya’, limit ano gucê ey. O mesaj dano ke, Homay ke dec nêda ontene, nêşkino rındiya daa gırse biaro meydan. Yanê, jü ilaho ke serba rındiyê da daa gırse jü parçe xırabiye rê izne dano, eke bêpeyniye rındo, no durım de wayirê gucê bêpeyniye niyo.

5- Na dınya, yew caê imtanio

Beno ke no raşto. Beno ke jü tur testê sedaqati ra vêrenime ra. Peki, jü nêweşiya ke biyais ra ama, jü phıtıko ke riyê a nêweşiye ra merdo, ma qalê sedaqatê ey çıtu şikinime bıkime? Sedaqatê ni phıtıki sınevnaene çıqay be mentıqa? Şıma şenê vacê “itha, çiyo ke yeno sınevnaene, sedaqatê ma u piyo.” Feqet na qesa oncia ki nêşkina, phıtıko ke heyatê xo keno vindi, merdena ey iza kero.

No arguman oncia şindor ano gucê Homay, çıke vano ke Sıklê ke dec nêdino ontene, hini sedaqat yeno test kerdene, Homa inu nêzoneno.

6- Decê ke dina de, heyatê axıret'ê bêpeyni ra gore deve de keka

Şıma rê ke garanti bıkerê ke şıma temamê heyatê xo zerrê sıhet u zerreweşiye de viarnenê ra; yewo ke şıma cı ra hes kenê, ya ki domanê xo rê, ya ki domanê dê bini rê şıma şenê yew saete iskence bıkerê? Sure u sıxletiya deci itha muhim niyo. Teyna estbiyayışşê deci bile, yew ilaho ke êyê ke afernay, inan ra hes keno, be estbiyaisê ey ra jübini nêcênê.

Yew argumanê verba ney ki ornagê hekimê dıdanio: Şıma ke domanê xo berd doxtori, şıma izne danê ke tenê dec bonco. Çıke no tedawi her çıqa ke dec dano, şıma hayrê cı benê ke wadeo derg de neticê xo rındêrê.

Argumano qarşiyê do rındo, feqet jü problem esto: İsonu hona tedawiyê dıdoni'o bêdec dos nêkerdo. Eke oyo ke dec dano u uyo ke dec nêdano, nia biçım dı alternatifi bıdiyêne şıma, tedawiyê dındanio ke dec dano, şıma hona ki domanê fistêne cı? No arguman ki, serba ke vano “Homay ke dec nêda, nêşkino tedawiyê dıdoni bıkero”, be tarifê ilahi ra jübini nêcênê.

7- Dec ma keno kamıl

No arguman ki vano ke, “xerca dec u xırabiye ra Homa nêşkino jü sıkıl sero bıfikıriyo ke isonu kamıl bıkero.” Zöbina, jü phıtıko ke riyê jü nêweşiya biyaişi ra dı-hirê heftey weş mendo, ebe dec merdo, ma şikinime qalê senê kamıl·biyaena ey bıkime ke?

8- Dec u xırabiye mebiyêne, ma rındiye khav nêkerdêne, teqdir nêkerdêne

Serba khav·kerdena surrê dê düji, gereke surrê do çewt bıvêniyo. Ê heme çi, zıdê xo esto.

No arguman ki vano ke, “Homay ke xırabiye nêgurenê, bêcar nêkeno ke ebe isonu rındiye bıdo teqdir kerdene. Helbet ki eke zorê Homay şıno (şono) heme çi, isonê ke ey afernay, inu gereke rındiye bê xırabiye teqdir bıkerdêne. Eke sureo çewt nêdi, oncia ki gereke sureo düz khav bıkerdêne.

9- Homay no kainat aferno, u tey çı ke esto, o wayirê eyo

Serbesto ke, ey ke çı waşt, bıkero; u no ey hetê exlaqi nêkeno 'xırabın'; çıke jü qeydê exlaqio ke ey gırê dano, çino.

No arguman dı çengu ra problemıno.

Ê verêni; dinan Homa 'rınd' tarif kerdo, uyo. Mesajo ke isonu rê rusniyo, Homao ke tey 'rınd' tarif biyo, gereke gorê izanê isonu bıbo. Ayne sıkıl de vacino ke Homa adılo, u qebul beno ke gorê izanê isonu ilahê do adılo. Pitis beno ke ceza bıdo sucdaru, mıkafat bıdo rından.

Bbe xulasa, yew sebeb çıniyo ke ma rındiya Homay ğelet bızanime. Yew ilaho ke, êyê ke ey afernay, inan rê qandê (semedê, seba) ke qet yew qeyde ra gırêdae niyo, keyf ra dec dano, ê zi be mefhumê maê rındi ra imisê yewbini nêbenê.

Problemo bin zi oyo ke; mıdefa a heqe dana cı ke, Homa, çiyê ke afernay, inan rê çı ke waşt, şeno bıkero.

Ewladê insani wayirê a heqo ke, çiyo ke ey aferno, ey miyan ra wedaro. Hama insani, çiyo ke cındeo (giyane, canli) u wayirê iradiyo, o bıafernêne; ison wayirê a heqe biyêne ke gorê qofıka xo ey bıkiso? Ebe qesa bine, heqa kiştena jü cındi ‘afernaoğê ey’ biyaiso? Qas be heqa xuya kiştene bıbiyêne, zerrê ey mecal dêne cı?

İ cındey bıafernê ki, sero wayirê her tur heqa xo bıbê ki, empati kerdena xo isonu zofetenu rê bena engele ke i cındey rê iskence mekerê. Eke Homa zoneno ke i çıtu his kenê, oncia ki ebe zonaene deci rê izne dano, ma çıtu şikinime qalê rındina Homay bıkime?

Neticeo ke, ma ke enê mıdefan pêroyinan de u cüabanê inan de sêr kerd, tepeya vênenime niya biçımo:

1. Homa esto, hama mıkemel rınd niyo, qe ke nê, yew parçe xırabıno. Ya ki belkia qe nêviarneno ra xo. No ki, Homao ke dini tarif kenê, ero cı nino.

2. Homa esto, rındê rındano, hama zorê xo nêşono her xırabiye ke mecal cı medo. Ya ki serba ke zorê xo nêşono cı, qe qarıs nêbeno. Oncia, Homao ke dini tarif kenê, ero cı nino.

3. Homa çino. Helbet ke mıdefê bini ki mewcudê, hama genel ra, madeyê ke xulasa mıdefanê, zê ni corênanê. Xırabiya ke dina de, serba argumanê Homayê teisti meselê da gırsa.