Zazakipediya:Edebiyat senin destpêkerd

Edebiyat senin destpêkerd?

Vatey "literatur"i bı zıwanê Latinki ra yeno. Mana litera = herfo. Awrupa dı literatürê heri kean poesi (şıir), ıstanık u dêriê. Poesi kelimey poem'i ra vıcyayo. Poesi: Çiyê kı yeno/ameyo vıraştenı. Çı wext insani herf u nuş vinay, o wext zi, peynida xü di literatürê nuşi verada. Heri literatürê nuşi keani ê dınyay, nêyê;

1. Enuma Êliş ê Babili yo.
2. Destanê Gılgamış ê Mezopotamya yo.

Ze kı tarix-zaneyê dınya vanê; "Literatür, herf u nuş Mezopotamya dı bı Sumerana dest kerdo." Labırê tarixê literatürê Ewrope zi bı Homeros a dest pê keno. Homerosê Yunani, bı kitabanê xü yê İliada u Odyeésen Ewrope dı beno zıwanê nuşê sıfteyın. İliada u Odyeésen bı tipê heksameter a ameyo nuşnayenı. Heksameter: Kelimeyê dergi u kurti. Ze kı mı cor dı zi nuşna tarixê literatürê Awrupa bı Homerosa dest pê keno. Dıma Homeros zaf filozof, tarix-zane, hozanwan Yunanki yê. Nina ra çend gırd zi ninayê;

Xenefon (430-355 V.İ) bıvurne

Xenefon, nuşkarê "tarix" ê sıfteyên o. Bı kıtabê xü yê "Anasis" (Tepya amyayena 10 hezar Yunani), heyat u lejê 10 hezar Yunani nuşneno. Na 10 hezar lejkarê Yunani mıntıqa Derya Siya dı çorşmey inan yeno gıroten. Nina wazenê kı daryay bıvinê kı xü bıreynê. Dışmen, na 10 hezar lejkaran ra zafê cı kışenê.

Sokrates (469-399 V.İ) bıvurne

Eger xocayêno heri gırd esto se, o zi, Sokrates o. Sokrates filozofê heri sıfteyên u piyarê filozofyayo. Fiegırdanê cı zi pêy êy dı, bı bınam u nameyê xü siyê tarixi rê kolnay. Fiegırdê cı Aristofanes bı nuşanê xü ya bi sebebê merdena Sokrates. Fiegırdê cı binı Platon werış ser xocayê xü ser kıtabê nuşna. "Diyalog"; na kıtab dı Platon imkanê vatenı dano xocayê xü. Kıtabı dı bı pênuşê (qelemê) Platon dı, Sokrates xü parêzêno.

Platon (427-348 V.İ) bıvurne

Platon bı kıtabanê xü yê Dewlet, Diyalog, Kritias, Timaios a yeno nas kerdena. Bı kıtabê xü yê Dewletı şar u millet senin beno êy rê şeklêno newe dano, heyatê rojane dı şar keno hirê kısım

1. Senatkari
2. Serafi
3. Dewıji

Miyanê şar dı nê hirê kısımi pê temam kenê. Nê heme hirê zi bı hoste têya xü çiyê vırazê. Nêy çi zi qandê tesisatê lejkar bo. Bı no şekla merdım sınıranê xü ver dıjmeni bı pavo u bı no şekla zi dewlet şeno kar u barê xü vırazo.

Kıtabê xü yê Kritias dı zi, ser cenet vinayışê xü vano u heyalanê xü dı wazeno ceneti rê şeklêno newe bı do. İdyalêno newe vırazo.

Bı kıtabê xü yê Timaios zi, ser atolo (ada, cizre) kı Atlantis dı vıni biyo nuşneno. Bı natüra (tabiyata) wazeno vinayêşê xü yê idyali rê bı natüra paşti bıvıciyo. Platon bı vinayış u vatênê xü, wextê xü yê antik Yunan ma rê mısneno. Qeder, heyal, cenet, cehnema xü rê filizofiya yê newe vıraşt u filozofiyayê cı êy dıma name gırot u vanê "Determinizim". O kı baweriya cı qeder u çiyê wunasini estê... Tarix dı Akademi bı Platona dest pê keno. O kı akademi sıfte vıraşto, Platon o. Akademi vatenêno Yunani yo u mane yê cı "baxçe, hewışo bı dar u vılıkan".

Aristoteles (384-322 V.İ) bıvurne

Aristoteles bı ser hezar u heyştsêy vinayış u tecrübe kerdena (deney) xü ya yeno nas kerdenı. Vinayışê Aristoteles ser nêy esasan bi; "Weşey, weş fıkıryayenı beno rayê ma u o ray ma beno ma ra teber (qandê çiyê kı teberê ma dı doş benê, çarx benê)." Metodê Aristoteles rê vatê metodê "Emprisk". Yani, moral u tecrüban ser dı biyayenı "Aurea mediocritas". Bı no vinayışê xü ya Aritoteles Xoca yê xü Platon ra dur vısneno/abırneno. Tabi vinayışê Platon u fıkrê cı Aristoteles ra kewno vêser. Vinayışê Platon; rasyonalistiki biyo. Rasyonalist: Xü ser qeder vıraştenı.

Sofokles (496-406 V.İ) bıvurne

Sofokles Qıral Oidupus nusna. Literatür dı cayê Sofokles zi, zey filozofê bini bol gırdo. Sofokles felsefe yê xü bı no çend vatenı ya ano zıwan; "Ez merdıma senin vinena, ez vuni nusnena, bı o şekla nusnena."

Aristofanes (448-380 V.İ) bıvurne

Nuskarê komedi. Aristofanes, kıtab u piyesan dê xü dı henek u qeşmereya xü filozofê gırda kerdê. Kıtabê xü yê "Mıj" dı fıkrê xoca yê xü Sokrates dı bê sınor henekê xü keno. henekê xü bızıwanê Sokrates u bı felsefe yê êy keno. Heri bê sınor zi noyo kı, name yê Sokrates eşkere vano. Bı nusanê xü ya roşnavirê Atina hemver Sokrates dı werzaneno ser lıngan. Zana yê literatürê dınyay vanê; "Aristofanes bı sebebê merdena Sokrates." Zaten Platon zı qandê kı heyfê xoca yê xü bigiro werış hemver Aristofanes kıtabê xü yê "Diyalog" nusna u kıtabê xü dı paşti dano/vıcêno xoca yê xü Sokrates.

Aristofanes, tenya bı Sokrates a henek nêkerdo. O bı Euripedides u Aiskylos a zi henekanê xü keno. Ina bı zıwanê no wuşka wazeno bı şıkno. Vıst (20) piyesê Aristofanes heta wextê ma resayo.

Trajedi u Komedi bıvurne

Çı wext nê idoloji, fılozofi nermık nermık kewno verni, nezdi yê xetê ınan, xetêno tiyatro dı zi kewno verni edebiyat u kültür dı cayê xü gino. No zi dırama (tiyatro) yo. Dırama zıwanê ma dı yeno no mana; Mesele, kar, vıraşten. Dırama mabênê xü dı beno dı xet:

Trajedi bıvurne

Wextê antik Yunan dı, kayê heri gırd biyo. Trajedi dı nuskarı heri gırd Aisokylos (Texmini: 525-456 V.İ; verê İsa) o. Aiskylos , xetê u edebiyatê cı ser "tarixê eşir" bi yo. Tabi tiya dı merdım Sofokles u Euripides zi vira nê kero. Trajedi: Hirê qısım dı, hırê beş dı yeno kay kerdış

Ekısposizyon: Dest bı kay kerdenı
Peripeti: Miyanê piyesi dı çerx biyayenı, ca vırnayenı
Katharsiz: Qedyayen. Qedyayena piyesi.

Komedi bıvurne

Aristofanes, heri gırdanê komedistano. Merdım şeno vaco kı, o vıraştena xoca yê komedi yo. Aristofanes, bê sınor henekê xü ser heme çi keno u no şekıl nusnayenı taybeti ê cı yo.

Nuştoğ: Faruk İremet

NOT: © (copyright) Faruk İremet, bê iznê nuştox cayê binan rê neqıl kerdenı, xezete, forımanê binan dı neşır kerdenı u mekteban dı bê izin kar ardenı yasaxo. No yasaxı qandê héme nuştanê nuştoxi ravêreno. Na nuşte bı destê nuştox bı xü neqlê tiya biyo.

Edebiyatê Zazayan bıvurne

Edebiyatê Zazayan

Edebiyatê Dınya bıvurne

Edebiyatê Çağê Khani

Edebiyatê Çağê Newey