Zazakipediya:Gerek sistemê Tırkiye bıvıryo

Gerek sistemê Tırkiye bıvıryo

Bı insiyatifê Gorbaçov a (Gorbatjov) 1991 dı

1- Glastnost (akerde biyayenı) u

2- Perestroyka (bı newe de ra vırazyeyenı - neweyey) ame vıraştenı. No newe ra vırazyayenı bi vıla biyayena Sowyet u bi jew biyayena Almanya yê 3şiwar (bat›) u ê Almanya yê rojawan, bi vıla biyayenda paktê Warşowa yê eskeri u bi serkewtena, wêhêrê welatanê Baltık (Estonya, Letonya, Lıtwanya).

1989, cizre yê 4(atolê) Malta dı Gorbaçov bı Bush a çend qerar rê newey gırot, nêy qereri bi ê gami sıfteyını, bı na gami ya 5l ejê wextê serdan u bi noxteyêno bahdoyını.

Lejê dınya yê dıdın dı Sowyet dı nezdi yê 40 milyon şarê Sowyeti amey kışten. Hezaran a suk, paytax, fabriqay u endustri yê gırdi peydê bomba varanan xılyay bı erda jew bi u no bi sebebê xılyayışa ewro zi. (Yan zi sebebê pê ameyena Malta1989.)

Gorbaçov vına, ekeonomi yê Sowyet nezdi yê xınıknayeniyo u nê waştê kı nime yê ekonomi yê Sowyet bıdo modernize kerdena sıleh u eskeri yê Sowyet, waştê gıranêya welatanê rojawan (doğu), hereketê lejwananê welatanê bındestan zi Sowyet ser ra werzano. Qandê co zi çarey Sowyet vıla kerdenı dı di. Noxte yê dı Gorbaçov tehlike yê çi yê kı Sowyetı bıbya yê sebebê lejê miyan dê Sowyeti vina u nê waşt kı no nê weşey xu bı açarno lejê miyan dê Sowyeti. Qandê kı Sowyet nê teqo u nêy ra zi Rusya xasar nê vino u nê bo sebebê lejê dınyay hirê. (Kı no tehlike est bi. Lejêno miyanê Sowyet, qandê emperyalıstan bol muhim bi. Lejêno wunasin ze bazar rê sıleh rotenı şayê biyarê kar. Yan zi yaremetey bıda yê, welatanê miyan dê Sowyeti. No zi Sowyet şayê ecız bıkero u no semed şayê bıbyayê semedê lejê dınya yê hirê.) Qandê co zi vıla kerdena Sowyet, qandê Gorbaçov bi rayên do mutawazi u bi ê menfeati. No menfeat; Menfeatê Rusyay bi. Cayê Sowyeti ê U.N (Unıted Nations) - 6K.W (Komê Welatan) dı u bıbyayê wêhêrê silehanê Sowyet... Xelet Bi? Nê. Beno zi "E". Laberê çiyê raşt est bi o zi no bi kı; Flörtê welatanê rojawanı (doğu) bı welatanê şiwarê kapitalistan heta çı wext dom bı kerdê u Sowyet nêy welatê rojawan heta çı wext wari bı kerdê?

Eger ez nêy çi qandê Tırkiye bıfıkıri ya se, bıda pêhetı se o wext ez vinena kı, halê Tırkiye, lejê mabêndê Kırdan u Tırkan dı, kemaseya demokrasi heme qıruman dê tırkiye dı qulêndo bê bın akeno. No zi ekonomi yê Tırkiye dı texribat, kulêno bê derman akeno. Eger ma kemaseya demokrasi u ekonomi yê xırab bigirê çıman ver se; halê Sowyet u ê Tırkiye zey dê pêyo. Laberê merdım çı çi şeno vırazo? Faşızmê Tırkan, nasyonalist biyayena Tırkan ameyo hedê cor, tiya dı persê mı no bo; Tırkiye dı perestroykay rê (bı newe ra vıazyayeni rê) pêwistey esto? Ez vana e. Hem zi ecele. No newe ra vırazyeyena sıstemi biro ca.

Ez wazena fına doş ba ser Sowyet, lejê dınyay dıdı. Lejê dınya yê dıdı dı, 7bıkolanê awrupi yê şiwari Vatê; "Sowyetı 8-9 milyon insan ameyo kıştenı." Çend ser verê zi (mabênê 1992-94) istatiskêno newe zi vunasin vatê; "Wextê lejê dınyay dıdı dı Sowyetı 20 milyon merdım ameyo kıştenı/merdo". Tabi no bıkolaney ê bıkolanê Sowyet nê bi. Komite yê Merkezi yê Sowyet nê wazeyê kı xesaretê xu eşkere bıkerê. Nê waştê kı welatanê emperyalist, şiwari halê inan, bê taqet mendayeya inan bızano. Sebebê nêy çi zi, wextê lejê serdı dı, Sowyet nê waştê welatê nêyari halê Sowyet bızano. Labêrê dıma perestroyka u glasnost bıkolanê Sowyet dest kerd bıkolanêya ser istatiski yê lejê dınya yê dıdı u çiyê newe veti ver çıman. O zı no bi kı lejê dınya yê dıdı dı 40 milyon şarê Sowyet ame bi kıştenı. Nıka tiya dı wazena persê xu pers kera; Heta nıka lejê mabêndê Kırdan u ê Tırkan dı heta nıka çend merdım ameyo kıştenı? U ekonomı yê Tırkiye çendı hesarat nê leji ra vinayo? Çendı dewê Zazayan, Kırdan ameyo veng kerdenı? Çend mılyon merdım, famılye bıyo macir? Nêy Kırd zi nê zanê, nêy Tırk zi nê zanê. Tırkiye gerek polıtıka yê xu bıvırno. Politika yê no newe kar biyaro, yan zi 8mabênê rojawan dı bın vıni biyayena xu rê, name yê xu bınuşno.

Qandê kı politıka yê Tırkiye, ver şaranê bındest dı iflas kerdo u nefesê xu yê peyınêyını (bahdoyını) gino. Gerek politika yê Tırkiye kuçe yê tengan ra bıvıcıyo duzı/mêydanı. Tabi no do senin bo? Mecbur manena no persi pers kena..

Tırkiye dı Kırdan gerek welatê xu bigirê, welatê xu vırazê u çı çax no gam biro eştenı se, halê Kırdan mabênê şıwar dı sebo? Kırdan bı serbesteya xu bıro çı qedema? Yan zi mantıqê no wunasini bıdê ma ver; "Heta nıka ma bındest bi. Welatê ma bıbo, hıma senin bıbo wuni bo. Ma bın destı bol mendi, ma ema zi şenê ser yê ma dı bê u sekenê wa wuni bıkerê." No fıkrêno bol çewto. Bın dest ra vıcyayen u bın dest kewtenı karê ınsanan niyo. Hele no vaten, fıkır karê merdımê zane nê bo.

Endam biyayena Tırkiye J.G (jewbiyayeya gumrıki), K.A (komê Awrupa- kı no do zi biro qabul kerdenı) u serbest biyayena Kırdan dı (2) persi vecenê ma verni;

1- Tırkiye, bı endam bıyayena xu ya mabênê Tırkye u Kırdistani dı hıdudê no derg banco. O ekonomi kı şıno Kırdistan u şıno eskeri, ina bancê hetê rojawa yê Tırkiye. O wext rojawa yê Tırkiye biro normê K.A u no do rojawanê Tırkiye dı bıbo rehetya ekonomik, reheteya teknik u reheteya demokratik.

2- Halê Kırd- Kırdistan sebo? No pers hendı zehmet niyo kı merdım bê cewab verdo. Kırd-Kırdistan K.A ra duri bıkewê, bıkewê vırar da k›hanparêzeya Iran, peyni mendayeya kulturê Ereban u bıbê zeydê qeçekêno ver şıt. Ne Iran, ne Erebi aw nê dê kok da dara Kırdistani. Bı ekıs ına do na darı bê awı veradê kı na darı wuşk u palax bo. Hendı destê ina ra biro, ina do bı nameyê muslumaney sere yê insanan cıkerê. gerek merdım vira nêkero kı, Tırkiye dı nê, Kırdistani dı muslumaney sere yê xu gıroto u şıno… Ver mıslımanan halê Zazayan (ê Elewi), Asuriyan, Ermeniyan u.a.b do sebo? ma ze Zazay bı no k›hanparezeya mıslımanetey nê wazenê jew bê, şirik bê.

Tiya dı hem Zazaya rê, hem Kırda rê, hem zi Tırka rê vazife yê no enternasyonalist (beynelminel) kewno, o zi no yo kı; Bı roşnavir rê miletanê kı bındestê Tırkanê, bı roşnavir rê Tırkana birê pêhet. Qandê kı Tırkiye dı faşizım, diyenet, kıhanparezey bol verni şiyo. Heri muhim noyo kı nina merdım bıdo vınderdış. Partiyanê ze R.P (Parti yê refah) Tırkiye dı %20, M.H.P %8,5 rey gino, no yeno çı mana? Yani R.P beno partiyêno jew emin, no zi xeletê eskeri yê Tırkan o. Tırkiye dı rejim kewno tengasey se, eskerye karê sivila gino xu ser u inqlap vırazeno. Inqlaban her wext hemver çepan ameyo vıraştenı. Bıno esasiyet çep peyniyê hirê inqlaban zeif kewt. No zeif kewtenı bi quwet biyayena faşistan u kıhanparezi. Yani reyê çepi şi hereketê mıslımana. Qandê kı, hereketê mıslamana, bi alternatifê sistemê Tırkiye. (Tabi bın ra zi no hereketan eleqa yê xu bı sistema zi nê cıkerdi.)

Heta nıka ezyetê sistemê Tıkiye ser çepan nê werışto. Zindananê Tırkiye dı, roj çınyo kı işkence nino kerdenı. Hefte yê sıfteyınê1996'ı bi sere hewadayena gıroteyê siyasi. Nê insani siyasi heqê xu yê insani wazenê, wazenê zey insana birê qabul kerdenı. Sistem sekeno polisanê xu, eskerê xu, sadistanê xu rışenê ser nê gırotey. Heta koti no do şıro? Heta sistem iflas kero. Heta demokrasi bı kewo heme qurumanê Tırkiye.

Tırkiye dı faşizım verni şıno. Çep kewno tengaseya vinayış u idoloji yê xu dı nê şeno xu newe kero. Zindanan dı sere hewadanê, rayê demokrasi wazenê bı no şıkla akerê. Ekonomi yê Tırkiye her roj kı şıno beno puç, eskerye heme çi gıroto xu dest, o do sebo? O do inqilabê do newe bo. Inqilabê sivil ame vıraştenı, no seçıman dı derbe yê do newe gamê xu eşt. K.A inkilabê eskeri nê wazeno u qandê çiyê wuni zi va; "Nê". Laberê dewletê Tırkiye êy rê zi çare vina. Polisi, eskeri kıhani kewti parlemento. O do sebo? Her şıro, o do xırab bo. Tırkiye dı heme partiyanê sistemi ameyo cerıbnayenı. Laberê Tırkiye dı tenya demokrasi nê ameyo cerıbnayenı. Nıka wextê cerıbnayena demokrasiyo.

Tırkiye dı her demokrat, her roşnavir gereg siyê vera do ser xercê demokrasiyê Tırkiye. Demokrasi, rayê tenya u ê sıfteyın o, xercê "bıra" biyayenı dı. Mozayıxê Tırkiye dı, mıletanê binan zi na rengan ra, xercê na siyan ra jew o u no hesiyetê Anadoli yo. Laberê, labirentê mabênê rojawan, qandê heme şaranê Mezpotamya zindan o. Sebebê nêy zi diktatori, kıhanparezeya mıslımanani, kolonyalisti, barbari u emperyalisti yê.

Qıse yê mın o pêyni no bo; Tırkiye dı demokrasi, heta heme şaranê mabênê rojawan heqê xu yê ifadeyê şar biyayenı u mıli biyeynı nê giro se, no desê zindani mabênê rojawan dı nino werzayenı. Ez bawer kena kı, qebul kerdena endam biyayena Tırkiye K.A, Tırkiye dı bol çiya bıvırno. Bı rayê Awrupa serbestey, demokrasi biro Tırkiye. Ze şıma zı zanê kı, çı wext merdım vano; " Swêd" merdım otomotik demokrasi yê Swêd fıkrêno. laberê Swêd dı zi heta çend seran şar (Samer) est bi kı, nê şayê zıwanê xu qısey bıkero. 8'ê mengda çıle yê sıfteyını 1996 dı, K.A qerar gırot u Swêd rê vat; "Gereg şıma heqê şarê zıwanê ina Swêdi niyo bıdê" u qandê nêy zi qerarrêno taybeti vet. Çı wext K.A ra qerarrêno wunasin bıvıciyo se, o dewletê miyanê K.A dı rê mecburiyê na qeraran biyarê ca. Tiya dı ma rê vazifeyê gırd kewno. O zi noyo kı, gereg ma zi vengê xu berz kerê, bı welatanê K.A u bı şaranê inan a bıbê verni. No zi şansê ma yo heri gırdo. O qerarrê Awrupa ewro qandê Swêd bi, beno kı meştı zi qandê Tırkiye bo. Tırkiye mecbur biro vırnayış. Nêy çi Tırkiye buwazo, yan zi nê wazo, o do bıbo… Sowyet bı quwetê xu ya, bı xışmê xu ya senin ame war, Tırkiye zi bı şeklê Imparatoriye Osmani biro vırnayış, heta heta belki mabênê rojawan dı name yê xu newedera bıvırno.

Nuştoğê meqaley: Faruk İremet

Çımey

KORMIŞKAN-Bülten, Amor 3, 1996, P.53: [[1]]