Zazakipediya:Namey rê serkerdena name u sıfeti
Name rê serkerdena sıfet u namey
No meqale de ez wazenane ke serkerdena (ilawê) sıfet u namey sero bınusni. Sebebo ke mı mınasıb di na mesela sero vınderi, mı taê nusteu de di, na bare de ğeleti yenê kerdene, awa ke gramerê Zazaki satneno. Zono ke qeyde u qanunê xo hona ke temamiye ra tesbit nêbiyê, gereke verde ra her xusus sero rında rınd werê niyo, bêrê meydan, xetey kemi bê, raşti bızêdiyê. Usılê zanışiye (ilmi) de her daim sık u guman esto. Mordemi ke gamanê verênu de xeta kerde, na ke nêarde ra raa raşte ser, na xeta az be az cêrena, hata ke isan heni zaneno, xetawa ke verde ra kerde, ğelete niya, raşta. Mesela derge, xebera kılme, bêrime mewzu ser.
Eke namey rê jü sıfet beno ilawe, zê bıza kokıme; keleceo xırt xeta nêbena. Xetawa ke zêdewaxt yena kerdene, awa ke eke sıfeti ya ki namey zê zıncıle kerdi ra ser, hurendia inu ğelet nisnenê ro cı. Yanê ğeletiye rêzkerdena sıfet u nameu de bena.
Zazaki de taê kıtabê grameri u taê gurenaişi ni ciheti ser estê. Ravêr qaytê ni gurenaisu bıkerime, vırazine (bunya) ra, qeyde ra paradigma bêro meydan. Badêna ki sêrê taê ğeletiyu bıkerime, uyo ke qalê ni nuştiyo.
Kılmeki ra, Zazaki de sıfet se beno namey ser:
- her: namê gıredeki (Alm.: Bezugssubstantiv)
- gewr: serkerdeko sıfetane (Alm.: adjektivisches Attribut)
Vıraştena cı:
Halo Raşt (nameo neri)
Namê gıredeki ver ra yeno, sıfet ki tepia. Namê gıredeki jü izafe gêno. her nerio, nae ra izafe –o gêno:
- hero gewr (her-o gewr-ø)
- Ey hero gewr ard.
Halo Raşt u Çewt (nameo maykek)
Eke name maykeko, izafê sıfetiê maykekiye –a gêno. Eke namê gıredeki ebe peybendê maykekiye –e/-ı qedino, -e gıneno, izafe -a sanino pıra; name ke ebe –i qedino, nêgıneno, -a nino pıra; eke name ebe –a qedino, izafe nêgêno. Sıfet ki peybendê maykekiye –e gêno:
- hera gewre (her-e; her-a gewr-e)
- hengazia khane (hengazi-a khan-e)
- manga bore (manga-ø bor-e)
Halo Çewt de ki nêvurino: o a hera gewre ano. Kuriyê hera gewre.
Halo Çewt (nameo neri)
Eke name nerio, hama name halo oblik dero, o waxt namê gıredeki izafe –ê gêno, sıfet ki peybendê halê çewtiê neriye –i gêno:
- herê gewri (her-ê gewr-i)
Mısal:
- O ê herê gewri ano.
- Kuriyê herê gewri.
Halo Raşt (nameo sılxet [xeylê, bol])
Namey ke xeylêrê, halo raşt de nameo neri bo, maykeke bo, izafê zafiye (çoğul) –ê gêno; nameo maykek ke ebe –i qedino, -i nêgıneno, eke ebe –a qedino, -a gıneno. Sıfet ki peybend –i gêno:
- herê gewri (her-ê gewr-i)
- hengaziê khani (hengazi-ê khan-i)[1]
- mangê bori (mang-ê bor-i; aàø)
Mısal:
- Ey hirê herê gewri ardi.
Halo Çewt (nameo sılxet)
Namey ke xeylêrê, halo çewt de peybendê zafiye –an (-on/-un)[2] u izafe -ê gêno; nameo maykek ke ebe –i qedino, -i nêgıneno, eke ebe –a qedino, -a gıneno. Sıfeti ki peybend –an (-a/-on/-un) gêno:
- heranê gewran (her-an-ê gewr-an)[3]
- hengazianê khanan (hengazi-an-ê khan-an)
- manganê boran (mang-an-ê bor-an; aàø)[4]
Mısal:
- O ê heranê gewran ano.
- Kuriyê heranê gewran.
Se ke dekerna, eke jü sıfet ya ki name yeno namê gıredeki ser, ğeletiye nêbena. Problem zêdêr, zıncırnaena sıfetu ya ki nameu dero. Nia dime, iyê ke sero guriyê, rêzkerdena sıfetu çıturi kerda areze...
Gurenais u kıtabu ra mısali
1. Grammatik der Zaza-Sprache[5], Z. Selcan, p. 266t (tepia):
Kılmkerdey:
B: Namê gıredeki
A: serkerdek (ilawe)
S: name
a. Rêzê nameano têhet
(1) tom-ê tüyun u qerpuzun u qawınu
B < A1 + A2 + A3
b. Rêzê nameano têbıne
(2) reng-ê guk-a laz-ê wa-a malım-e
(3) cısn-ê ostor-ê laz-ê bıra-ê malımi
B4 < (B3 < (B2 < (B1 < A1)))
Zêdnaena Serkerdeku (ilaweu)
1. Zêdnaena namê serkerdene
merden-a tern u cênc u veyvık u vilık-u
B < S1 + S2 + S3 + S4
2. Zêdnaena namê gıredeki
tern u cênc u veyvık u vilık-ê heşir-i ‘esir
(S1 + S2 + S3 + S4) < A
3. Zêdnaena namê gıredek u serkerdeki (ilawey)
(1) ma-a tu-y-a kor-a kokım-e (B1 < A1) < A2 + A3
Paradigma corêna zelala ke Zılfi eserê xo de arda pêser, heqa grameri de xeylê çi kena eşkera.
2. Zazaki, Ludwig Paul[6], p. 52:
Obliquus (halo Çewt)
(1) bırayanê mınê binan zuri kerdê
(2) nê belaydê gırdi-ra
(3) bırardê mınê gırdi-rê
(4) şınê dewda Xıdır Ağay-a binı
(5) hetê nê ‘eskerandê padişahdê bini-ya remena
Mısali (3) u (4) ki arezebiyaena rêzkerdena serkerdeku (ilaweu) rê kifaitê:
o dewa Xıdır Ağay; dewa binı - dewa Xıdır Ağaya binı.
o (xeylê) eskerê padişahi; padişaho bin - eskerandê padişahdê bini ra.
Eke padişaho bin nê, ‘eskerê bini’, ê jü padişahi bıbiyêne, vatêne: eskerandê padişahiê binan ra
3. Zazaca Dilbilgisi, Harun Turgut, p. 193t.:
5. Name u name u sıfet:
Halo Raşt
o gueşıy kavırio sıya
o gueşıy kavıri sıyê[7]
o guêşiy kavirê sıyê[8]
o gueşıy kavıruno sıya
o lıngey mungawa sıyê[9]
o lıngi munguni sıyayun
o lıngey kavıria sıyê[10]
o lıngey kavıruna sıyê
o lıngey kavıruni sıyayun
Halê Zafiyo Çewt
o gueşıy kavıruni sıyayun
o gueşuniy kavıruni sıyayun
o gueşıy kaviri sıyêyo sıya[11]
o guêşiy kavıruni sıyayunê sıyê[12]
o lıngey munguna sıyê[13]
H. Turgut hona xeylê mısalê heşkewtey[14] dê, feqet ez wazenu kılmek ra ni mısali eşkera kerine:
nenguy engıştey destıy mınê raştia gırd[15]
4. Dersa Jost Gipperti[16], Çele (Zımıstania Wertêne) 1996:
Halo raşto maykek + halo çewto neri:
lıng-a ga-ê pil-i rınd-a
lıng-a ga-ê mın-ê pil-i rınd-a
lıng-ê ga-ê mın-ê pil-i rınd-ê
lıng-ê gaun-ê mın-ê pil-un rınd-ê
Halo raşto maykek/neri + halo çewto neri + sıfet:
lıng-a lazek-i-a derg-e
laz; bıra-o pil à laz-ê bıra-ê mın-ê pil-i
laz-o pil; bıra: laz-ê bıra-ê mın-o pil
Halo raşto maykek + halo çewto neri + sıfet + sıfet:
qelem-a lazek-ê sur-i-a derge
qelem-a lazek-i-a sur-a derg-e
qelem-a lazek-ê sur-ê derg-i
qelem-a lazek-ê derg-i-a sure
way; lazeko pilà wa-ê lazek-ê pili
waê pili; lazek à wa-ê lazek-i-ê pili
5. Ez ki wazenu heqa serkerdekê namey de mısalu bıderi:
Dı namey:
o şêrê mınê berriye: şêr hem yê mıno, hemı ki yê berriyo (< şêrê mı; şêrê berriye)
o hesab yê pangao, hem ki yê mıno (panga de): hesabê panga, hesabê mı = hesabê mınê panga hesabê panga mı: hesab yê pangao, panga ki yê mına
o Rındeka Hesenia Erzıngani[17]: rındeka Heseni, rındeka Erzıngani: rındeke hem yê Hesenia, hem ki yê Erzıngania
o Rındeka Hesenê Erzıngani: Rındeka Heseni, Hesenê Erzıngani: rındeke yê Hesenia, Hesen ki yê Erzınganio
USA / ABD u SSCB / UdSSR Zazaki de se vacino, senê kılmkerde beno?
ABD: (Tırki': Amerika Birleşik Devletleri)
1. (xeylê) dewleti 2. Amerika 3. Jübiyae/yewbiyae
dewleti yê Amerikaê, dewleti biyê jü; jübiyaiyê
jü dewlete: Dewleta Amerikawa Jübiyaiye/Yewbiyaiye[18]
xeylê dewleti: Dewletê Amerikaê Jübiyaey/Yewbiyaey
kılmkerdê xo = DAJ / DAY
SSCB: (Tırki': Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği)
UdSSR: (Almanki: Union der Sozialistischen Sowjetrepubliken)
1. jewine (birlik) 2. Sosyalist 3. Sovyet 4. (xeylê) Cumhuriyeti
a) Jewin-a (xeylê) Cumhuriyet-an.
b) Cumhuriyeti Sovyetêà (xeylê) Cumhuriyet-ê Sovyet-i[19] = Jewin-a Cumhuriyet-an-ê Sovyet-an
c) Cumhuriyeti Sosyalistêà Cumhuriyet-ê Sosyalist-i = Cumhuriyet-ê Sovyet-ê Sosyalist-i
d) Jewina Cumhuriyetanê Sovyetanê Sosyalistan è JCSS (YCSS)
Xeta u ğeletiyu ra mısali:
1. PSD: Partiya Sosyalista Dêsımi[20]:
partiye yê Dêsımia, partiye sosyalista:
Partiya Dêsımi; Partiya Sosyaliste = Partiya Dêsımia Sosyaliste = Yanê raştê xo gereke: PDS bıbo.
Eke zê cori PSD nusna, no mane vecino:
Partiya Sosyalista Dêsımi: partiya Sosyaliste; Partiya Dêsımi
partiye hem yê (cênıka) Sosyalista, hemı ki yê Dêsımia
yanê ebe na qeyde beno ‘Dersim’in sosyalist kadının Partisi; Partei der Sozialistin Dersims’
zobin:
Partiya Sosyalistanê Dêsımi (PSD):
2. Hesrete (Roman), Hraçya Koçar[21], p. 31:
İdara Siyasiyê Cumuriyetê Hermenistani
İdara hem siyasiya, hem ki yê Cumhuriyetê Hermenıstania.
= İdara Cumuriyet-ê Hermenıstan-i-a Siyasi-ye
3. Vate (Pêseroka Kulturi), No: 9, Payiz 1999:
Pelga 12. de vato:
“Komeleya Cinîyanê Demokratanê Kurdistanî (Tîya de mêrdeyê cinîyan demokrat ê)
Komeleya Cinîyanê Demokratan ê Kurdistanî (Tîya de cinî bi xo demokrat ê)
Cumla verêne raşta, feqet cumla dıdine mı çım de ğelet rêz kerda, her çıqa ke ê cia nusno. Zê mısalê “Partiya Sosyalista Dêsımi” ita ki zêdêr mentıqê Soranki ya ki Farski ra şiyê. Zazaki de heni rêz nêbeno. Bıpeleşime cumla dıdine:
1. Komele (nameo maykek) 2. Cıni (nameo sılxet) 3. Demokrat (sıfet) 4. Kurdıstan (nameo neri)
a. Cıniy demokratê: Cıniy-ê Demokrat-i
b. Cıniy yê Kurdıstaniê: Cıniy-ê Kurdıstan-i
c. Cıniy demokratê, yê Kurdıstaniê: Cıni-y-ê Kurdıstan-i-ê demokrat-i
d. Komele yê cıniyana: Komele-ya Cıniy-an.
e. Komele-ya Cıniy-an-ê Kurdıstan-i-ê Demokrat-an
Gorê nustena Vatey: Komeleya Cinîyanê Kurdistanî yê Demokratan
4. Malmisanıj, Vate (pêseroka kulturi), No: 12, Payiz 2000: Kirmanckî (Kirdkî) de Suffîksî
Cumla verêne nia ver kena cı: “Mı humara yewina Vateyî de zî suffîksanê (tirkî de “sonek”) kirmanckî (kirdkî, zazakî) ser o nuştbi.”
1. humare (nameo maykek) 2. yewıne (name) 3. Vate (nameo neri)
a. humare yewına (amarê jüine): humar-a yewıne
b. humare yê Vateya: humar-a Vate-y
c. humar-a Vate-y-a yewıne
Gorê nustena Vatey: Humara Vateyî ya yewine
Se ke ez nustanê xuyê binu de ki na mesela anane ra zoni, iyê ke redaksiyonê pêseroku de gurinê, gereke hesarê ni xusısiyeti vınderê ke xetê henênê muhimi mêrê kerdene.
Notê bınêni
- Vatena Zılfi Selcani ra –i gıneno, hama hetê ma Pılemoriye de nêgıneno ke vanê hengajiê khani, sajiê suri, yanê fekê Dêsımi de –j- ra tepia gereke jü –i bêro.
- -an, -on, -un gorê feki vurino.
- hetê ma de vanê: heranê gewru, hengajianê khanu, manganê boru
- fekê Nazmiya ya ki Çewlıgi de vanê: mangunê boru; munguni buerun
- Zülfü Selcan: Grammatik der Zaza-Sprache. Nord-Dialekt (Dersim Dialekt). Wissenschaft und Technik Verlag 1998, Berlin.
- Ludwig, Paul: Grammatik und Versuch einer Dialektologie. Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden 1998.
- goşê khavırê siay
- ita peybend i quletiyo ro: goşê khavıriê siay
- lınga mangawa siae
- lınga khavıria siae
- goşê khavırê siayo sia
- goşê khavıranê siaanê siay
- lınga mangana siae
- heşkewte: akla yatkın olan
- ebe fekê cori: nenıgê bêçıka destê mınê raştia gırse/pile. H. Turguti esıl ser kıtabê xo de nia nusnay bi: nenguy engıştey dêstıy mıno raşta gırd, feqet mı cı rê ğeletiya ey mektube de kerde ayan: destıy mıno raştàengıştey dêstıy mınê raştia gırdànenguy engıştey dêstıy mınê raştia gırd
- Johann-Wolfgang-von-Goethe Universität Frankfurt, Fachbereich Vergleichende Sprachwissenschaften.
- na mısali rê mınasıb lawıka Cansay ‘Melê’ bıwanê: Erê Melê Melê/Zaranc-a mın-a welat-i/Rındek-a mın-a Erzıngan-i
- Munzur Çemi nustê xo “Qırkerdışê Armenîyan-II”, Roja Teze, 10/2000 de ki no kılmkerde ğelet nusno: Dewletê Yewiyey ê Amerîka.
- Zazaki de serba sıfetê kamiye vanê: laiko Kırmanc, kêneka Zazae, Mıleto Kırmanc; hama: Şarê Dımıliyan; tarixê mıletê Kırmanci, Zıwanê Şarê Dımıliyan (Şarê Zazaan)
- qayt kerê.: Desmala Sure çevresinin Nisan 1996’da çıkardığı bildirge
- Çarnekari: Sait Çiya, Xal Çelker. Vejiyaişê Tiji, Gağandê 99i, Estamol.