Zazakipediya:Vilıkê koy mepermeliyê ro

Vilıkê koy mepermeliyê ro

Sıma zonenê, vilıkê koy verê vore de, kınarê kemeru de, bınê daru de, çêberê eskeftu de, gılê koy de, cerde u pêsu de rewinê, usar ra pia vilıkê xuyê hazar u ju rengi kenê ra, hata be peyê payızi nêpermelinê ro. Şiliye vorena, va u puki vaydina, tiji vesnena, oncia ke koy reng be rengi xemelina. Oncia zonino ke ni vilıki caê xode perpeşinê ra, eke hardê xora bıqurfiyê, permelinê ro, sonê.

İsoni ki hêniyê. İson ke hardê xora qurfiya, welatê xora düri kot, hal be hali nêno ´ra xo, permelino ro sono. Mordemo ke ebe zori, ebe nêwastene hardê xora, pag u warê xora qurfnê, berdê caê de bin de, zon u zagonê bin de kerdê pili, resnê, reyna ke yeno zerrê qomê xo, ya zerri ra beno dırbetın, beno nêwes, rêça asimilasyoni ki tey ano, ya ki teli u sıncıko ke koto baxçê guli, jêdey beno dısmenê qomê xo.

Qey nia vanune? Dewleta Tırki ke ´38 ra têpia nia kerda. Tertele ra dıma, dewe be dewe, ware be ware isonê ma do are, jedine rusno surgıne. Ebe ney nêvındeta, Xarpert de ju mektevi kerda ra. Na mektev de çênune Zazay ´be Kurdi ardê, ni hirê serri bınê destê malımunê Tırku de Tırki musê, zonê xora, qomê xora serm kerdê, têpia ninu peyser rusnê dewu. Namê na Mektevi, "Elazığ Kız Enstitüsü" ya. Serba na mektevi, dewunê Çewlige(Bingöl), Dersim ´be Xarpert ra çênu dê are, -ge eve destê cenderme, ge eve destê malimu, her daim ebe zori-. Sıdıka Avar nejdiye vişt serri na mektev de gurina. Serrunê verenu de malimeni kena. Peyê coy bena mudıra na mektevi. Xatıratê Sıdıka Avari bınê namê "Dağ Çiçeklerim (anılar) de vejiyê. Kıtavxane, Xatırate de taê çiyu veto. Angorê vatena kıtavxane(Öğretmen Dünyası), kıtav de çiyo ke xusısiyetê qomê Xarpert, Dersım u Çewlige sero nuşiyo, werte ra vetê. Oncia ke kıtav dokumento de hewlo. Naca de her çi areze beno. Mordem şikino na kıtavi sero zaf çi bınusno. Ez naca de wazon ke kılmek ra siyasetê dewleta tırki sero vınderine. Angore nusnoğe, Atatırk ´be persberê binê hêni qerar dê cı ke, tertele ra têpia gama dıyine na mektev bo. Atatırk vato ke, ju gom honde ke ebe destê ceniyu cerina bıne qontroli. Coka wasto ke, çênunê Zazay ´be Kurdi rê Tırki bımusnê re- teyna Tırki ki nê, çiyo ke çêney ma u piyê xora musê, qunê her çi xovira bıkere-, ae ra têpia reyna bırusnê dewu, ebe destê dine Tırkên bınge bıcero.İ serru de na mektev sero qezeteune Tırku de zaf çi nusnê. Mabênê ni nustu de vatena Nihat Erim, Ahmet Emin Yalman ´be Hikmet Feridun Es zaf entresano. Nihat Erim nia vano: Rolê Enstituya Çênu Şark de zaf muhimo. Zagon ebe destê cêniye kuna zerrê çêyi. Ebe na rae ke şerimê jubiya zoni u jubiya qomi bena pêti. (pelge. 234-36)

Sıdıka Avar xo misyonerê Tırku vinena. Vana wezifa mı awa ke, domonê ke ma u piye xo kışiyê, ya ki biyê surgın, ine biyarine hetê dewlete. Ju raporê xode na wastena xo nia nusnena: "Ma gune qomo ke orf, edet, fıkır u wastena xo mara zobinao, rovilesnime. Hêni bıkerime ke siyasetê ewroy u Tırkêni şaxsiyetê xode bıderime haskerdene. No qomo ke ma tey gurinime, ma rınd nêvinenê, tım ebe sık marê niadanê, wezifa ma awa ke domonunê dine re ra u rêça siyasetê ewroyêni u fıkrê Tırkêni bıderime." (pelge: 255-69)

Naca de çêney hirê serri wanenê. Tayine ke çinenê we, rusnenê mektebê malimu. Na hirê serri de derso vıren Tırkiyo. Juye ke Tırki muse, ame watena dine ser, ae peyser rusnenê. Dewe de ki peyder pey sonê diyarê ae, ebe destê ae çênunê binu danê are, ya ki qursê zoni kenê ra. Rojnamekar Ahmet Emin Yalman karê Sıdıka Xanıme zaf goyneno. Ae jê ju "akıncı"(verremiyaoğe) vineno. Rolê mektebi ki rınd areze keno. "Hata nıka nejdiye phoncsey domoni mektev qedeno. Ni domani jê ju misyonerê qıci, serba fıkrê newey, pakên u zonayişi Tırki ra dewu ra biyê vıla." (pelge:314) Hikmet Feridun Es ki nia nusno: " Atatırk beçıka xo hetê misyonera terne ser kerd derg:

- So... So dewunê koy.. Ju qom ebe deste cêni u mae cerina bıne bandıra. Çênê ke uza re cena inu bıresne... Badona inu peyser bırusne dewunê xo. Çiyo ke tı inu re musno, tey benê, danê musnaene..." (pelge: 375) Siyasetê mektevê uyo ke, reê ke Tırki musey, endi zonê xo qesey mekerê, zonê xora şerm kerê, Tırkêni, jê ju berzên, averşiayeni, medeniyeti bıvinê. Xora Sıdıka Xanıme ke vana, çênê zonê xo zonêne, hama eke juê ke dine ra Zazaki ya ki Kırdaşki çiye pers kerd, i her daim Tırki cuab dênê. (niade pelge: 100) Hetê ra ki çêneê Zaza be Kurdi na mektev de zaf zulım diyê. Xora zafine ebe deste cenderme, ebe xofê hukumati ardê mektevi. Gegane zulım u nêheqen honde aver şiyo ke, veyvıka ke hona henê destê xo juya nêbiya, aye ebe deste cenderme ardê mektevi. (niade pelge: 36) Ma u piyê çênu nêwastê ke çênunê xo bırusnê. Vatê, ´çênunê ma sonê uca de benê Tırki´. Ebe zorê çuyê Tırki dê musnaene, çêney jê xızmekari gureynê.(niade pelga:256) Xora taê çêney mektev ra tepia rusnê xızmakareni.

Na mektev sero siyasetçiyê Tırku zaf vınetê. Her waxt amê, şiyê. İ. İnönü, C. Bayar amê mektevi. A. Alpdoğan her daim teftiş kerdo. No kar hem waxtê İnönü de, hem ki waxtê Bayar-Menderes de dewam kerdo. Mordem şikino vazo, Sabiha Gokçen ke ebe bombaê teyarey karê xo qedeno, uca ra Sıdıka Avari dest kerda cı ebe bombaê zon u zagoni no siyaseti serê Zazau ´be Kurdu de arda hurêndi. No siyaset xeylê teşir ke do. Tayinê biyê dısmenê qom u sarê xo, dewu de Tırken ser guriyê. Tayinê ke çıka ki dırbetın biyê, oncia ki qom u sarê xora nêqurfiyê, ra u rêça pi u khalıkunê xora nêvejiyê.

Dina de kerdena koledaru ser zaf çi nuşiya, qesey bi. Hona ki beno. Na kıtav de her çi ebe nustê kerdoğe beno areze. Çiyo ke koledarê Awrupay Afrika u Amerika de kerdê, Tırku ke welatê made kerdo. Zon u zagonê ma, ra u rêça ma guretê bınê bandıra xo, cenderme u misyonerê xo rusnê, zagonê xo, zonê xo dê musnaene. Taê wendoğê ke mabênê qomê mara vejiyê, çiyo ki Afrika ´be Amerika de biyo, ey sero zaf vındenê. Hama ni wendoğê ma, zulım u zordariya ke koledarê Tırku sarê mare kerdê, nêwazenê ke ey bıvinê. Ninu "anti-emperyalizm" ser pesew u peroci qeseykenê, hama verê pırnıka xo nêvinenê. Ni kotê rıka "emperyalistu" ke, emperyalistu Tırkiya lete mekere. Nêwazon ke na teoriya emperyalizmi ser çiye bıvajine, honde ke van, gune mordem reê dorme xo de niado, hal u hêkata qomo xo bıvino, ey ra têpia qesey bıkero. Naca de mı qey ninu ebe "wendoğ" name kerd? Ninu re roştber nêvat, ey ki biyarine zon: Ni honde ki wendene u nustene zonenê, dina ser xeylê çi musê, taê het ra zonayişê xo ki xoriyo, hama qomê xo, zon u zagonê xo nas nêkenê, derd u khulê qomê xorê derman sae nêkenê. Coka ni roştber niyê, honde ke wendene u nustene musê.

Reyna racerine kıtavê Avari ser. Kıtav her hete ra zaf enterasano. Hal u hêkata qomê ma ´be siyasetê dewlete ser zonayişê muhimi têde rê. Kıtav serba tertelê Dersim sero ke ju dokumento. Her çıqa ke her çi eşkere nênuşiyo, oncia ke qırkerdene u surgın sero zaf zonayis esto.

Vinenime ke jêde nê, nara 50-60 serri ver insanê ma zonê xora teber zonê de bini nêzono. Dewu de zonê ma qesey biyo. Domani ke dê are, ardê wendexane Tırki nêzonenê. Coka ke wendexane Tırki musnaene xore wezifa vıreni diya. Qomê ma zonê xore zaf qımet do. Ma u piy nêwastê ke domanê xo şerê wendexanê Tırku. Wanê, "eke ke domanê ma şerê wendexane, zonê ma xovira kenê".

Kıtav musneno ke karê asimilasyoni ebe plan u proje vırajiyo. Mezgê dewleti, pilê xo, Cumhurreisi, Serweziri, genarali, pêzanoği(uzmani) amê têlewe guriyê ke asimilasyon çıtur bınge bıce ro. Siyasetê dewleta Tırkiyo ke o waxt ebe destê Avari ra amenê hurêndi, ewro ke ramino. Hem ki xeylê bıngê gureto. Waxtê Avari de asimilasyon honde aver nêşi bi. Xora ney Avar be xo ki vana. Şeştay ra tepia xeylê rae gureti. Her dewe de mektev kerdi ra, Tırki dê musnaene. Mabênê sarê mara tayine onti hetê xo. Ninu jê milusu dê gureynaene. Nıka ni ebe name çepciyen, elewiten ´be mıslımanten ra karê xo kenê. Gune ma teyna siyasetê Avari nê, siyasetê domanê Avari ke nas bıkerime.

Mı çım de kıtav ju het ra ke hêkata domanê hiris u heştiya. Ninu ra mı hêkata Geyige ve Xeyriyey çarna ra zonê ma. Bıwanê, bıvinê!. Ni hêkati honde dez danê zerrê mordemi ra ke misyoneri ki berbenê.

GEYİGE BE XEYRİYE RA Peyê asma amnona peyene de Mudıra Xanıme izina xo ser pinitêne. Serê asma payıza verene de Mufeteşen ra telefon kerdi. İyê ke kerdi bi rêz sanay bi qersunu ver kıstê bi, domanê dinê remay bi şiyê bi kounê Yasax Bölge. Ni domanu ra heşt teney gureti bi pê. İ yê ke serrê xo qıciyê dê Dezgeê Seveknaişê Domanu. Ê dı teney serrê xo pil biyê, nıka rusnenê mare. Angore dine ni çêney domanê "asiyê bêşerefiyê", coka gune nêşerê wendexane, honde ke kar u gurê wendexaney de bıgureyniye.

Hurdımına çêney ki amey. Juye hetê lese ra derg u gırsa, namê xo Geyiga. Niadana xo çıqa xayina. Porrê xo têmiyane dera. Hawt asmiyo ko derê, sane koti ra bıvinê ke. Kıncê pazeniyo ke ser dera pêsê xo hata be zoniu, bajiyê xo hata be herme dıriyo biyo parçe u purçe, desenê xo areze niyo, hermê kınci poyiyo biyo parçe u purçe, temeqiyo astê hermê rasti ra, gıranê şene hata be naki dıriyo. Miyanê hurdımıne de ju parçe resen gıredaiyo.

A qıce ki heniya. Honde ke hermê kınci nêdıriyo. Çermê riyê xo şiyo ro be çermê insoni, çermê xoyê bini tıvana tholê dariyo ke biyo qewerengi, heniyo. Nenıki şikiyê, kınarê feki dırbetınê. A qıce honde zara ke, çermê xo temeqiyo astu ra. Riyê xo jê kokımu pirmotıkına. Ecaba des u çar serre de este bi? Wazenime ke bıcerime zerre, nênê. Ju letê nono pendırın kerdimi derg. A pile xo peyê xo çarna, nêgurete. A qıce çıtur ke destê mıra gurete, kerd zerrê phıstınê xo, hetê pey ser rema, hetê ra mare niadana, letê noni ra guda gırse gazkerde, onca kerde phıstınê xo.

Şiune lewe hetê pile, noni ae ser kerdune derg. Serê destê xora heni da pıro ke nonê destê mı perra, tenê bover de gına be hardi ra. A qıce desinde xo este noni ser. Çıtur ke gurete kerd phıstına xo. Ma hurdimına ke zaf kotime xover, non be pendıri ardime. Verê coy daime a qıce re. Bınê dêsi de ame bi zoniu ser, hetê ra werdêne, heto bin ra ke made niadêne. Parçeê de noni ebe pendıri kerdune pırr şiune lewe hetê pile, mı va çêna mına (orijinal de Kızımına nuşiyo.) u destê xuyo tholi ra ke hermê dae mişt kerdune. Oncia destê mı thon da, hama jê vêren nêbi. Nono ke destê mıde ro reyna kerdune derg. Reê riyê mıde niada. Ez huya u sarê xo saneane ra teşvik kerdune ke, bıcero. Heni xain u pêti destê mıra gurete. Phoşta xo çarna ma, ame zoniyu ser werd. Zaf boyıni bi. Pey de ebe ley awka germi kerdi bi hazır. Ebe haskerdene Xeyriyei guretune zerre. Xademeê ke ae kemerê dunıke de şütêne, ez ki şiune ke kıncê khani u pıreni bıvecine biyarine. Eke cêrune ra, xademei vatêne, Çermê xo pak nêbena, se kerime?

Ebe fırçaê kınci kerdi paki. Hama oncia ke çermê xo jê çermê insani pak nêbi bi. Çıqa ke guriay oncia ke nêşikiay ke Geyige bıcerê zerre. Mudıra Xanıme ke heqberê cı nêveciye, emır day bi ke dı xademeê camerdi ebe zori bıcerê zerre. Hurdımina camerdê gırsi heqberê çêneke ra nêamêne. Haqo tala, çı qewete, çı xoverdaene!... A lınge de ver kerd cı phoştê ae ra goni ame. İ gurêti bi pê, mı niada, serê astê hermê xuyo rasti de ju dırbeta de gırse, kıncê herme ra koti bi têmiyane ju tholê de qalın bi bi peyda. Miyanê tholê dırbeti de ki kermê sıpeyê qıci.

Mudıra Xanıme be ez, ma hurdımına ke dest kerdime cı, berbayime. Serê Xeyriye dezêne. Adırê xo bi bi berz. Ma ilac da u kerde cıle. Ser ke rınd nımıtime. Nêmê sewe şiune qontroli, cılê xode nêbiye. Ters kot zerra bela mı, mı heni zona ke reme. Battaniye ke cıle de nêbi, gılê xo bınê qaryola ra asêne. Mı wast ke bıancine, gıran biye, nêamêne. Xo kerdune çewt, niada: Bıne qaryola de pıloşiaye bi battaniye ra, caê rakotene ra ebe bereqiayişi niadêne. Eke mı se kerd, çıqa ki guriyune oncia ki besenêkerdune ke serê qaryola de bıderine rakotene. Niştune lewê ae, qaryola ke lewiyêne, ma ki pia lewiyêne, ae ke çip u pêt temeqiyêne bajiyê mı. Peyniye de cılê antê hardi ser, desınde kote zerrê cıle, kote ra. A lınge de şiune ser ke lewiayişê qaryola ra tersay bi.

Nae ra ez ki biune razı. Serê kemer de ramekuye, qe ke nê cılê hardi de rakuye. Dı-hirê sewe bınê qaryola, serê qaryola dewam kerd. Peyniye de serê qaryola de rakotene muse. Perociya vêrene de ma masa de da roniştene. Ju zoniê xo guret bınê xo heni sere sandele de nişte ro. Nonê anculi ke werdêne, werdiş naime ro verê ae. Koçıki thon da, wast ke ebe destê xo bıwero, destê ae guretune, koçıki ardune ver. Ver kerde cı ebe lerziye werd, gegane ki made niadêne. Tasê tholi ke ver ra guretune, tasê maqarnai dıyine ke nay ro ver biye sas. Made niada, ebe tersi koçıkê xo kerde berz, niada ke iye ke dormede re rihuwayisê, ebe rındiye niadanê, ey ki tı vana ju reê de quletnaene ra heni werd. Ebe bajiyê xo fekê xo kerde pak uste ra. Ebe sabuni dest şutene ma musna cı. Ju helguste ke hengure ma da cı. Musaene ra wast ke phıstene xo kero. Verê pırene guretae bi neşkiye ke cı kero. "Nêbeno, bore" ma nia işaret kerdime. Helmê xo bıriyêne. Honde zaf, honde rew werde bi ke hengure zar zor qedene. Hama heni fekê xo şapır şupur kerdene ra werde ke. Peyê coy ke jê ju leyriqa kutıke fekê xo lese, destê made niada. Mı destê xo sana jubini işaretê "qediye" kerdune.

Mudıra Xanıme: Bımusime, eke ke danê, na çêneke ez bıcerine, vatêne. Waxto ke serba izine şiyêne İstanmoli, şiya xatırwastena Pasay(-Pasao ke qalê cı beno, Apdullah Alpdoğaniyo- notê mı). Pasa ke vato, beno. Babokê mı kerde, şiye.

Çıme

• Sıdıka Avar, Dağ Çiçeklerim (anılar), pelge. 88-90)