Herbê Dınyayê Yewıne: Ferqê çımraviyarnayışan
Content deleted Content added
m removed Category:Herbê Dınyayê Yewine; added Category:Herbê Dınyayê Yewıne using HotCat |
|||
Line 10:
Na herbê dınya de tewr vırênde de 25 [[dugel]] u koloniyanê ninan herb kerd. O sıre nufısê dınya 1,35 milyar kes biyo.
==Herb
Herb demê 28ê Temmuza serra 1914ıne de [[Sırbıstan]] rê ceng-ilan-kerdena [[İmperatoriya Awısturya u Macaristan]]i ra tepiya veciya. 30ê Temmuza 1914ıne de ki [[Rusya]] leşkerê xo ardo têmiyan u be Sırbıstani rê phışti-dayene ra kuna herb.
Cengê Dınyayo Yewıne, tarixe dınya de cengo de tewr xırabıni u tewr gırdi biyo. Ceng, tewr verêni qıta [[Ewropa]] da sıfte kerdo u bahdo ebe koloniyanê Ewropayıcan , her cayê dınya rê reşto. Cengê Dınyayo Yewıne zaf sebeban ra ameyo meydan. Ekonomiye no sebeban ra yewo. Wexto ke [[Ronesans]] u [[Reform]] biyo [[Ewropa]] de, ekonomiya tayê dewletanê qıta [[Ewropa]] zaf raver şiyo u zaf quwetın biyo. Tewr verêni, dewletê [[İspanya]] u [[Portekiz]]i, qıta [[Amerika]]y keşıf kerdo u ê na mıntıqey kolonize kerdo. İspanyolan u Portekizıcan ra dıme, dewletê [[Britanyaya Gırde]], [[Fransa]], [[Hollanda]] zi kolonizekerdış rê destpe kerdo. Ebe kolonizekerdışi, qıta [[Ewropa]] zaf biyo quwetıni,ekonomiya cı zaf raver şiyo u [[Dewrimo İndustri]] ameyo meydan qıta [[Ewropa]] de. Ebe Dewrımo İndustriy, miyandê dewletê Ewropay reqabet zaf leze (sur'at) dayo u dewletê Ewropa kolonizekerdış rê deha leze dewam kerdo. Serra 1990 de %90ê erdê qıta [[Afrika]] u leteyê %99ê [[Pasifik]]i terefê dewletanê Ewropa (zey [[Britanyaya Gırde]] u [[Fransa]] ) kolonize biyo. Dewletê ke raver nêşiyê, dewletê [[Ewropa]]y rê xover nêdayo u terefê Ewropayıcan işğal biyo. Ewropayıci nê erdi rê raey, rayê asıni, limani vıraşto, seba asenkerdışo kolonizekerdış. Serrê seserra 20ıniê verêni de tayê dewletê Ewropay zey [[Britanyaya Gırde]], [[Fransa]], [[Hollanda]], [[İspanya]] zafê erdê dınyay kolonize kerdo u [[Almanya]] u [[İtalya]] rê seba kolonizekerdışi ca nêmendo. Çunkê erdê dewletê [[Almanya]] u [[İtalya]] goreyê erdê dewletanê binan ra deha dıme yew biyo. Riyê no hedisey ra miyandê dewletê Ewropa reqabet zaf sur'et grewto. Ewropayıci, qıteyê binan ra Ewropa rê zaf madeni u mexsulê tıcareti ardo. Hetê bini ra, seserra 18ıne de Ewropa de İxlılalê Fransızi ameyo meydan u nasyonalizm zaf berziyayo. No sebeb ra, dewletê ke zaf herayo biyo u erdê cı wayirê zaf mılletan biyo, no hedise ra zaf zerar diyo, zey [[İmperatoriya Usmanıcan]], [[Awıstırya - Macarıstan]], [[İmperatoriya Rusya]]. Wexto ke Rusi u Awusturyayıci leteyê erdê Usmanıcano Balkani grewto, mabênê Rusan u Awıstıryayıcan reqabet zaf berz rê veto u mıntıqa Balkani ameyo halê qupê baruti. Rusya waşto ki heme [[Slav|Slavan]] wa yew bıbo u şarê Slavi, zey Sırbi, Çeki, Xırwati u Slowaki rê pist (desteg) dayo u no sebeb ra şarê Slawan [[Awıstırya - Macarıstan]] rê isyan kerdo. No sebeb [[Awıstırya - Macarıstan]] u [[İmperatoriya Rusya]]y yewbini rê dışman kerdo. Qısımê Ewropaya bini de, [[Ewropaya Rocawani]] de serra 1870 de [[İtalya]] yew biyo, serra 1871 de zi erdê [[Almanya]] te lewe ameyo. Sazbiyayışê dewletê [[Almanya]] u [[İtalya]], [[Fransa]] zaf birehat kerdo çunki tewr pey serra 1871 de [[Almanya]] yew ceng de [[Fransa]] meğlub kerdo u [[Fransa]] eyaletê '''Alsace-Loirene'''y ebe yew haştiye [[Almaya]] rê dayo. Eyaletê Alsace-Loreine terefê komır ra zaf zengıno, no sebeb ra [[Fransa]] na mıntıqa her wext [[Almanya]] ra peyser waşto. Raverşiyayış u gırbiyayışo [[Almanya]] ra dıme [[Fransa]] u [[Rusya]] yew yewiya vıraşto. Bahdo [[Britanyaya Gırde]] zi no yewiya rê tey biyo. Hetê bini ra [[Almanya]], [[İtalya]] u [[Awıstırya - Macarıstan]] zi yewiya vıraşto. Yewiya [[Almanya]], [[İtalya]] u [[Awıstırya - Macarıstan]]i rê '''Dewletê İxtılafi''' vaciyayo, Yewiya [[Rusya]], [[Fransa]] u [[Britanyaya Gırde]] rê '''Dewletê İttifaqi''' vaciyayo. Arşiduko [[Awıstırya - Macarıstan]]i Ferdinand, 28 Heziran [[1914]] de , roca [[Sırb|Sırban]]o milli de şı sûka [[Sarajevo]]. Yew [[Sırb]]o ke ameyo inca [[Sırbıstan]] ra , Arşiduk Ferdinan u cıniya xo kışto. No hedisey ra dıme [[Awıstırya - Macarıstan]] [[Sırbıstan]] rê yew ultinatom dayo u kamê ke Arşiduk kışto inan peyser waşto. Ema [[Sırbıstan]] no waştış qebul nêkerdo. No hedisey ra dıma [[Awıstırya - Macarıstan]], [[Sırbıstan]] rê ceng ilan kerdo. Bahdo Temuz 30 de [[İmperatoriya Rusya|Rusya]] [[Awıstırya - Macarıstan]] rê ceng ilan kerdo. Bahdo [[Almanya]] 1 Agustos de [[İmperatoriya Rusya|Rusya]] rê , Agustos 2 de [[Belçika]] rê u Agustos 3 de zi [[Fransa]] rê u ceng ilan kerdo. No hedise ra dıme [[Britanyaya Gırde]] zi Agustos 4 de [[Almanya]] rê ceng ilan kerdo u ebe na rae ceng yew hefte de heme qıta [[Ewropa]] ra hera biyo. Roca Cengio tewr verên de Gruba İxlitafi şı zaf leze u zafê erdê Ewropa işğal kerdo. Ema dergiya cengi ra, ekonomiya [[Almanya]] rê zaf zerar diyo u ebe waştışo [[Almanya]], [[İmperatoriya Usmanıcan]] zi ceng rê daxil biyo u no hedisey, dergiya cengi dergêr kerdo ema ebe daxilbiyayışo [[Dewletê Amerikayê Yewbiyayey]] dergiya cengi zaf kemiyayo u ceng peyiye grewto.
=== Dewletê İxtilafi===
* [[Almanya]]
* [[İmperatoriya Awıstırya - Macarıstan]]
* [[İtalya]] ( serra 1915ıne de hetê cı vuriyo)
* [[İmperatoriya Usmanıcan]] (1914)
* [[Bulğarıstan]] (1915)
=== Dewletê İttıfaqi ==
* [[Britanyaya Gırde]]
* [[Fransa]]
* [[Rusya]]
* [[Japonya]] (1914)
* [[Romanya]] (1916)
* [[Dewletê Amerikayê Yewbiyayey]] (1917)
* [[Yunanıstan]] (1917)
* [[Çin]] (1917)
| |||