Fekê Çolîgî
Fekê Çolîgî fekanê Kirdan (Zazayan) ra yew o. Kirdkî (Zazakî) de çend fekî estî. Wext ke vanî fekê Çoligi, qestî tena mekezê bajarê Çolig nîyo. Heme dewanê Çoligî, Boglan û Dara Hêni, Pali, Depe, Qowanciyan û Mêrun zî mîyanê na fekî de hesibîyenî.
Problemê kategorîzekerdişê fekan
bıvurneBenatê fekanê Kirdkî de ferqî zaf gird nîyî. Esas merdim nêşkeno fekan rehat kategorîze bikero. Çike fekî zaf kotî têmiyan. Ge ge taye çîyan de di mintiqayî seypîye yî, la eynî di mintiqayî yewna çi de cîya yî. Na ray her mintiqa yewna yew mintiqa de seycê yî. Lakîn hancî zî merdim eşkeno taye hususîyetanî fekê Çoligi ra behs bikero.
Zemîrê Kesî (Zemîrê Şexsî)
bıvurneKirdkî de di grûbê zemîrê kesî estê: Halê Normatîfî û Halê Oblîkî.
Halê Normatîfî
bıvurneFekê Çoligi | Grûba Vate | |
---|---|---|
maykî nêrkî |
Ez | Ez |
maykî nêrkî |
Ti | Ti |
maykî nêrkî |
Ya Wi |
A O |
zafamar | Ma | Ma |
zafamar | Şima | Şima |
zafamar | Yi | Ê |
Halê Oblîkî
bıvurneFekê Çoligi | Grûba Vate | |
---|---|---|
maykî nêrkî |
Mi | Mi |
maykî nêrkî |
Tu | To |
maykî nêrkî |
Yê, Yay Yi |
Aye Ey |
zafamar | Ma | Ma |
zafamar | Şima | Şima |
zafamar | Yin | Înan |
Kar
bıvurneMesderê karan
bıvurneHer fîil yew halê xo yo infinitif yanî bi mesder esto. Mesder yew hereket û yew hal îfade kenî. Kirdkî suffîksî mesderî karan mintiqa ra mintiqa cîya cîya yî. Fekê Çoligi de sey suffîksê mesderanê karan "-iş" û "îş" yenî şuxilnayiş.
Nimûneyî: | ||||||||||||
|
Karî ra nameviraştiş
bıvurneFekê Çoligi de sufîksî "-iş" û "îş" hem sey suffîksî mesderî hem zi sey nameyî vacîyênî.
Nimûneyî: | ||||||||||||
|
Karo pîyabeste
bıvurnePreverb yew çeku ya ke yena vernîya karî ya zî preverb karî ra pey yeno. Ge-ge yew preverb û yew kar pîya yewna karê neweyî virazenê. Yanî preverb + kar benê karo pêrabeste. Fekê Çoligi de çend tewir karo pîyabeste estê. Preverbê a-, de-, ra-, ro-, we-, pa-, pê-, po-, tê-, to- çend preverbê yewheceyinê. Preverbê bider-/bere-/bede-, pede-, pêra-, pêro-, pira-, piro-/pero-, tede-/tedi-, têra-, têro-, tiro- çend preverbê yewheceyinê. Fekê Çoligi de kar ke ancîno, preverb karî ra pey yeno.
Nimûneyî: | ||||||||||||||||||||||
|
Antişê karan
bıvurneKaro nêmecet
bıvurneNo kar tena demo nikayin de ancîyeno. No kar nameyan, sifatan ya zî zamîran dima yeno û maneyo newe dano înan. Îngîlizkî de no kar ra "to be" û Tirkî de zi "olmak" vacîyeno.
Fekê Çoligi | Grûba Vate | |
---|---|---|
maykî nêrkî |
Ez wendekar a. | Ez wendekar a. |
maykî nêrkî |
Ti wendekar a. Ti wendekar î. |
Ti wendekar a. Ti wendekar î. |
maykî nêrkî |
Ya wendekar a. Wi wendekar o. |
A wendekar a. O wendekar o. |
zafamar | Ma wendekar î. | Ma wendekar ê. |
zafamar | Şima wendekar î. | Şima wendekar ê. |
zafamar | Yi wendekar î. | Ê wendekar ê. |
- Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî, Turgut p. 81
Demo Hîra, Demo Nikayin û Demo Ameyox
bıvurneDemo Hîra | Demo Nikayin1 | Demo Ameyox | |
---|---|---|---|
maykî nêrkî |
Ez wazena. | Ez ha wazena. | Ez go biwazî. |
maykî nêrkî |
Ti wazena. Ti wazenî. |
Ti ha wazena. Ti hê wazenî. |
Ti go biwazî. |
maykî nêrkî |
A (ya) wazena. O (wi) wazeno. |
A (ya) ha wazena. O (wi) ho wazeno. |
A (ya) go biwazî. O (wi) go biwazî. |
zafamar | Ma wazenî. | Ma hê wazenî. | Ma go biwazî. |
zafamar | Şima wazenî. | Şima hê wazenî. | Şima go biwazî. |
zafamar | Ê (yi) wazenî. | Ê (yi) hê wazenî. | Ê (yi) go biwazî. |
- 1 Formê demo hîra, manayê ameyox zî ifade keno. Pratîk de no manayê demo ameyox, pê zarfanê wextan pîya yeno şoxilnayiş.
- Nimûne: "Ez siba şîna Çolig." (Tomorrow I will go to Çolig.)
- Zamîrî ke zereyê parantezî de, fekê Çoligî de yenî şoxilnayiş.
- Çimeyî: Kurij
Demo Vîyertin
bıvurneDemo Vîyerteyo Dîyar | Demo Vîyerteyo Nedîyar1 | Demo Vîyerteyo Verin | Demo Vîyerteyo Nikayin | Demo Vîyerteyo Ameyox | |
---|---|---|---|---|---|
maykî nêrkî |
Mi waşt. | Mi waştî. | Mi waştibî. | Mi waştînî. | Mi go biwaştenî. |
maykî nêrkî |
To (tu) waşt. | To (tu) waştî. | To (tu) waştibî. | To (tu) waştînî. | To (tu) go biwaştenî. |
maykî nêrkî |
Aye (yay) waşt. Ey (yi) waşt. |
Aye (yay) waştî. Ey (yi) waştî. |
Aye (yay) waştibî Ey (yi) waştibî. |
Aye (yay) waştînî. Ey (yi) waştînî. |
Aye (yay) go biwaştenî. Ey (yi) go biwaştenî. |
zafamar | Ma waşt. | Ma waştî. | Ma waştibî. | Ma waştînî. | Ma go biwaştenî. |
zafamar | Şima waşt. | Şima waştî. | Şima waştibî. | Şima waştînî. | Şima go biwaştenî. |
zafamar | Înan (yin) waşt. | Înan (yin) waştî. | Înan (yin) waştibî. | Înan (yin) waştînî. | Înan (yin) go biwaştenî. |
- 1 Obje yo Zafamar
- Zamîrî ke zereyê parantezî de, fekê Çoligî de yenî şoxilnayiş.
- Çimeyî: Kurij
Raweyî
bıvurneFekê Çoligî de çar tewir raweyî estê. Nê raweyê fermanî, raweyê waştişî, raweyê ganîyîye û raweyê şertî yê.
Raweyê Fermanî | Raweyê Waştişî | Raweyê Ganîyîye | Raweyê Şertî | |
---|---|---|---|---|
maykî nêrkî |
Ø | Ez biwazî. | Ez ganî biwazî. | Mi biwaşteni. |
maykî nêrkî |
Ti biwaz! | Ti biwazî. | Ti ganî biwazî. | To (tu) biwaşteni. |
maykî nêrkî |
Wa a (ya) biwaz! Wa o (wi) biwaz! |
A (ya) biwazo. O (wi) biwazo. |
A (ya) ganî biwazo. O (wi) ganî biwazo. |
Aye (yay) biwaşteni. Ey (yi) biwaşteni. |
zafamar | Ø | Ma biwazi. | Ma ganî biwazi. | Ma biwaşteni. |
zafamar | Şima biwazîn! | Şima biwazî. | Şima ganî biwazî. | Şima biwaşteni. |
zafamar | Wa ê (yi) biwazî! | Ê (yi) biwazî. | Ê (yi) ganî biwazî. | Înan (yin) biwaşteni. |
- Zamîrî ke zereyê parantezî de, fekê Çoligî de yenî şoxilnayiş.
- Çimeyî: Kurij
Name
bıvurneMaykî û nêrkî
bıvurneFekê Çoligî de name û sifetê maykî bê “-e” û bê “-i” vacîyênî. Çekuyî peybendê cînsîyetî nîgenê.
Nimûneyê Nameyî: | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Nimûneyê Sifetî: | ||||||
|
Yewamar û Zafamar
bıvurneKirdkî de suffîksanê zafamarîye ra yew zî "-î" ya. Nameyê ke bi herfa bêvenge (sessiz harf) qedîyênê, pê “-î” benê zafamar. Na, fekê Çolig de esta. Labela çekuyî fekê Çoligî de pê peybendê "-î" nîbenê zafamar. Çekuyî de yew herfa bêvenge transforme bena.
Zafamarê Normatifî: | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Zafamarê Oblîkî: | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Fekê Çoligî | Grûba Vate | |
---|---|---|
maykî | her → Her vaş wena. | here → Here vaş wena. |
nêrkî | her → Her vaş weno. | her → Her vaş weno. |
zafamar (normatîf) |
hêr → Hêr vaş wenî. | herî → Herî vaş wenê. |
zafamar (oblîk) |
heran → Heran vaş werd. | heran → Heran vaş werd. |
Amarnameyî
bıvurneAmarnameyî: | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
Zemîrê nîşanî (Zemîrê îşaretî)
bıvurneZemîrê nîşanî, ê zemîrî yê ke gama ke mêrdim çîyêk ya zî çîyan îşaret keno.
Semedê nêzdî
bıvurne- Halê xoserî de (normatîf):
Fekê Çoligî | Grûba Vate | |
---|---|---|
maykî | ena → Ena vûna. | na → Na vana. |
nêrkî | en → En vûno. | no → No vano. |
zafamar | enî → Enî vûnî. | nê → Nê vanê. |
Fekê Çoligî de tayê mintiqayan de "ena" sey "ina", "en" sey "in" û "enî" sey "inî" vacîyenê.
- Halê oblîkî de:
Fekê Çoligî | Grûba Vate | |
---|---|---|
maykî | enê → Enê vat. | naye → Naye vat. |
nêrkî | enî → Enî vat. | ney → Ney vat. |
zafamar | enûn → Enûn vat. | nînan → Nînan vat. |
Fekê Çoligî de tayê mintiqayan de "enê" sey "inê", "enî" sey "inî" û "enûn" sey "inûn" vacîyenê.
Semedê durî
bıvurne- Halê xoserî de (normatîf):
Fekê Çoligî | Grûba Vate | |
---|---|---|
maykî | eya → Eya vûna. | a → A vana. |
nêrkî | ewi → Ewi vûno. | o → O vano. |
zafamar | eyî → Eyî vûnî. | ê → Ê vanê. |
Fekê Çoligî de tayê mintiqayan de "eya" sey "aya", "ewi" sey "owi" û "eyî" sey "ayî" vacîyenê.
- Halê oblîkî de:
Fekê Çoligî | Grûba Vate | |
---|---|---|
maykî | eyê → Eyê vat. | aye → Aye vat. |
nêrkî | eyî → Eyî vat. | ey → Ey vat. |
zafamar | eyun → Eyun vat. | înan → Înan vat. |
Fekê Çoligî de tayê mintiqayan de "eyê" sey "ayê", "eyî" sey "ayî" û "eyun" sey "ayin" vacîyenê.
Îzafe
bıvurneÎzafeyê namey
bıvurneFekê Çoligî de tayê mintiqayan de vengo ke îzafeyê nameyî îfade keno vîndî bîyo. Mavacî, herinda "lacê Hesenî" de tayê mintiqayan de vanê "lac Hesen". Fekê Çoligî de vengî ke îzafeyê nameyî îfade kenê têna "ê" û "î" yê.
Fekê Çoligî | Grûba Vate | |
---|---|---|
maykî | herê cîranî | herê cîranî, hera cîranî |
nêrkî | herî cîranî | herî cîranî, herê cîranî |
zafamar (normatîf) |
hêrî cîranî | herî cîranî, herê cîranî |
zafamar (oblîk) |
heranî cîranî | heranî cîranî, heranê cîranî |
Îzafeyê zemîrî
bıvurneFekê Çoligî de tayê mintiqayan de vengo ke îzafeyê zemîrî îfade keno vîndî bîyo. Mavacî, herinda "herî mi" de tayê mintiqayan de vanê "her mi". Fekê Çoligî de vengî ke îzafeyê zemîrî îfade kenê têna "ê" û "î" yê.
Fekê Çoligî | Grûba Vate | |
---|---|---|
maykî | herê mi | herê mi, hera mi |
nêrkî | herî mi | herî mi, herê mi |
zafamar (normatîf) |
hêrî mi | herî mi, herê mi |
zafamar (oblîk) |
heranî mi | heranî mi, heranê mi |
Îzafeyê sifetî
bıvurneFekê Çoligî de tayê mintiqayan de vengo ke îzafeyê nêrkîyî îfade keno vîndî bîyo. Mavacî, herinda "gayo sûr" de tayê mintiqayan de vanê "gay sûr".
Fekê Çoligî | Grûba Vate | |
---|---|---|
maykî | hera sîya | hera sîyaye |
nêrkî | hero sîya | hero sîya |
zafamar (normatîf) |
hêrî sîyêyî | herî sîyayî, herê sîyayî |
zafamar (oblîk) |
heranî sîyayan | heranî sîyayan, heranê sîyayan |
Vurîyayişê (Bedilîyayişê) vengan
bıvurneVenga "iwa" û "ew"
bıvurne"iwa" → "u" | ||||||||||||||||||
→ *Na çeku Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîya. |
"ew" → "o" | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Vengê "o"
bıvurne"o" → "we" | ||||||||||||||||||||||||||
→ *Na çeku Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîya. |
"o" → "ue" | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
→ *Nê çekuyî Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîyê. |
"o" → "ûe" | ||||||||||||||||||
|
"o" → "ua" | ||||||||||||||||||||||
|
Vengê "am" û "an"
bıvurne"am" → "ûm" | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
→ *Nê çekuyî Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîyê. |
"an" → "ûn" | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
→ *Nê çekuyî Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîyê. |
Vengê "ê"
bıvurne"ê" → "ye" | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
→ *Na çeku Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîya. |
Vengê "c"
bıvurne"c" → "j" | ||||||||||||||||||||||||
|
Çimeyî
bıvurne- Kurij, Seyîdxan; Kirdkî'de Bingöl Aĝzının Bazı Özellikleri,
- Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005
- Turgut, Harun; Türkçe Açıklamalı Zazaca Dilbilgisi