Fekê Çolîgî

Fekê Çolîgî fekanê Kirdan (Zazayan) ra yew o. Kirdkî (Zazakî) de çend fekî estî. Wext ke vanî fekê Çoligi, qestî tena mekezê bajarê Çolig nîyo. Heme dewanê Çoligî, Boglan û Dara Hêni, Pali, Depe, Qowanciyan û Mêrun zî mîyanê na fekî de hesibîyenî.

Mintiqaya ke Fekê Çolîgî tede qisey beno.

Problemê kategorîzekerdişê fekan

Benatê fekanê Kirdkî de ferqî zaf gird nîyî. Esas merdim nêşkeno fekan rehat kategorîze bikero. Çike fekî zaf kotî têmiyan. Ge ge taye çîyan de di mintiqayî seypîye yî, la eynî di mintiqayî yewna çi de cîya yî. Na ray her mintiqa yewna yew mintiqa de seycê yî. Lakîn hancî zî merdim eşkeno taye hususîyetanî fekê Çoligi ra behs bikero.

Zemîrê Kesî (Zemîrê Şexsî)

Kirdkî de di grûbê zemîrê kesî estê: Halê Normatîfî û Halê Oblîkî.

Halê Normatîfî

	Fekê Çoligi	Grûba Vate
maykî nêrkî	Ez	Ez
maykî nêrkî	Ti	Ti
maykî nêrkî	Ya Wi	A O
zafamar	Ma	Ma
zafamar	Şima	Şima
zafamar	Yi	Ê

Halê Oblîkî

	Fekê Çoligi	Grûba Vate
maykî nêrkî	Mi	Mi
maykî nêrkî	Tu	To
maykî nêrkî	Yê, Yay Yi	Aye Ey
zafamar	Ma	Ma
zafamar	Şima	Şima
zafamar	Yin	Înan

Kar

Mesderê karan

Her fîil yew halê xo yo infinitif yanî bi mesder esto. Mesder yew hereket û yew hal îfade kenî. Kirdkî suffîksî mesderî karan mintiqa ra mintiqa cîya cîya yî. Fekê Çoligi de sey suffîksê mesderanê karan "-iş" û "îş" yenî şuxilnayiş.

Nimûneyî:

Fekê Çoligi     Grûba Vate   wendiş wendene werdiş werdene şîyayîş şîyene bîyayîş bîyene zanayîş zanayene Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî

Karî ra nameviraştiş

Fekê Çoligi de sufîksî "-iş" û "îş" hem sey suffîksî mesderî hem zi sey nameyî vacîyênî.

Nimûneyî:

Fekê Çoligi     Grûba Vate   wendiş wendiş werdiş werdiş şîyayîş şîyayîş bîyayîş bîyayîş zanayîş zanayîş Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî

Karo pîyabeste

Preverb yew çeku ya ke yena vernîya karî ya zî preverb karî ra pey yeno. Ge-ge yew preverb û yew kar pîya yewna karê neweyî virazenê. Yanî preverb + kar benê karo pêrabeste. Fekê Çoligi de çend tewir karo pîyabeste estê. Preverbê a-, de-, ra-, ro-, we-, pa-, pê-, po-, tê-, to- çend preverbê yewheceyinê. Preverbê bider-/bere-/bede-, pede-, pêra-, pêro-, pira-, piro-/pero-, tede-/tedi-, têra-, têro-, tiro- çend preverbê yewheceyinê. Fekê Çoligi de kar ke ancîno, preverb karî ra pey yeno.

Nimûneyî:

Fekê Çoligi     Grûba Vate   kerd a kerd a, akerd kerd de kerd de, dekerd kerd pa kerd pa, pakerd kerd we kerd we, wekerd na rue na ro, rona da piri da pêro, pêro da gina piri gina piro, piro gina girewt pira girewt pira, pira girewt kerd pede kerd pede, pede kerd kerd tira kerd têra, têra kerd Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî

Antişê karan

Karo nêmecet

No kar tena demo nikayin de ancîyeno. No kar nameyan, sifatan ya zî zamîran dima yeno û maneyo newe dano înan. Îngîlizkî de no kar ra "to be" û Tirkî de zi "olmak" vacîyeno.

	Fekê Çoligi	Grûba Vate
maykî nêrkî	Ez wendekar a.	Ez wendekar a.
maykî nêrkî	Ti wendekar a. Ti wendekar î.	Ti wendekar a. Ti wendekar î.
maykî nêrkî	Ya wendekar a. Wi wendekar o.	A wendekar a. O wendekar o.
zafamar	Ma wendekar î.	Ma wendekar ê.
zafamar	Şima wendekar î.	Şima wendekar ê.
zafamar	Yi wendekar î.	Ê wendekar ê.

• Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî, Turgut p. 81

Demo Hîra, Demo Nikayin û Demo Ameyox

	Demo Hîra	Demo Nikayin1	Demo Ameyox
maykî nêrkî	Ez wazena.	Ez ha wazena.	Ez go biwazî.
maykî nêrkî	Ti wazena. Ti wazenî.	Ti ha wazena. Ti hê wazenî.	Ti go biwazî.
maykî nêrkî	A (ya) wazena. O (wi) wazeno.	A (ya) ha wazena. O (wi) ho wazeno.	A (ya) go biwazî. O (wi) go biwazî.
zafamar	Ma wazenî.	Ma hê wazenî.	Ma go biwazî.
zafamar	Şima wazenî.	Şima hê wazenî.	Şima go biwazî.
zafamar	Ê (yi) wazenî.	Ê (yi) hê wazenî.	Ê (yi) go biwazî.

• ¹ Formê demo hîra, manayê ameyox zî ifade keno. Pratîk de no manayê demo ameyox, pê zarfanê wextan pîya yeno şoxilnayiş.

Nimûne: "Ez siba şîna Çolig." (Tomorrow I will go to Çolig.)

• Zamîrî ke zereyê parantezî de, fekê Çoligî de yenî şoxilnayiş.
• Çimeyî: Kurij

Demo Vîyertin

	Demo Vîyerteyo Dîyar	Demo Vîyerteyo Nedîyar1	Demo Vîyerteyo Verin	Demo Vîyerteyo Nikayin	Demo Vîyerteyo Ameyox
maykî nêrkî	Mi waşt.	Mi waştî.	Mi waştibî.	Mi waştînî.	Mi go biwaştenî.
maykî nêrkî	To (tu) waşt.	To (tu) waştî.	To (tu) waştibî.	To (tu) waştînî.	To (tu) go biwaştenî.
maykî nêrkî	Aye (yay) waşt. Ey (yi) waşt.	Aye (yay) waştî. Ey (yi) waştî.	Aye (yay) waştibî Ey (yi) waştibî.	Aye (yay) waştînî. Ey (yi) waştînî.	Aye (yay) go biwaştenî. Ey (yi) go biwaştenî.
zafamar	Ma waşt.	Ma waştî.	Ma waştibî.	Ma waştînî.	Ma go biwaştenî.
zafamar	Şima waşt.	Şima waştî.	Şima waştibî.	Şima waştînî.	Şima go biwaştenî.
zafamar	Înan (yin) waşt.	Înan (yin) waştî.	Înan (yin) waştibî.	Înan (yin) waştînî.	Înan (yin) go biwaştenî.

• ¹ Obje yo Zafamar
• Zamîrî ke zereyê parantezî de, fekê Çoligî de yenî şoxilnayiş.
• Çimeyî: Kurij

Raweyî

Fekê Çoligî de çar tewir raweyî estê. Nê raweyê fermanî, raweyê waştişî, raweyê ganîyîye û raweyê şertî yê.

	Raweyê Fermanî	Raweyê Waştişî	Raweyê Ganîyîye	Raweyê Şertî
maykî nêrkî	Ø	Ez biwazî.	Ez ganî biwazî.	Mi biwaşteni.
maykî nêrkî	Ti biwaz!	Ti biwazî.	Ti ganî biwazî.	To (tu) biwaşteni.
maykî nêrkî	Wa a (ya) biwaz! Wa o (wi) biwaz!	A (ya) biwazo. O (wi) biwazo.	A (ya) ganî biwazo. O (wi) ganî biwazo.	Aye (yay) biwaşteni. Ey (yi) biwaşteni.
zafamar	Ø	Ma biwazi.	Ma ganî biwazi.	Ma biwaşteni.
zafamar	Şima biwazîn!	Şima biwazî.	Şima ganî biwazî.	Şima biwaşteni.
zafamar	Wa ê (yi) biwazî!	Ê (yi) biwazî.	Ê (yi) ganî biwazî.	Înan (yin) biwaşteni.

• Zamîrî ke zereyê parantezî de, fekê Çoligî de yenî şoxilnayiş.
• Çimeyî: Kurij

Name

Maykî û nêrkî

Fekê Çoligî de name û sifetê maykî bê “-e” û bê “-i” vacîyênî. Çekuyî peybendê cînsîyetî nîgenê.

Nimûneyê Nameyî:

Fekê Çoligî     Grûba Vate   dew dewe aw, awk awe kard karde xebat xebate vil vile gûl gûle vor vewre aşm aşme meng menge lawik lawike qin qine zitik zutike sar, ser sere pirnik pirnike ling linge kourtik kortike munker mankere borun borane mîyes mêse vizik vizike biz bize del dele werdeg ordege kerge kerge zerqet zerqete cîger cîgere dewlet dewlete ders derse mektub mektube qelem qeleme herf herfe şîîr şîîre sinif sinife zerf zerfe Elîf Elîfe Berfin Berfine mexlema cînî malime Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî, Turgut

Nimûneyê Sifetî:

Fekê Çoligî     Grûba Vate   zerd zerde pîl pîle Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî

Yewamar û Zafamar

Kirdkî de suffîksanê zafamarîye ra yew zî "-î" ya. Nameyê ke bi herfa bêvenge (sessiz harf) qedîyênê, pê “-î” benê zafamar. Na, fekê Çolig de esta. Labela çekuyî fekê Çoligî de pê peybendê "-î" nîbenê zafamar. Çekuyî de yew herfa bêvenge transforme bena.

Zafamarê Normatifî:

Yewamar   Fekê Çoligî     Grûba Vate   çila çilê çilayî keyna keynê kêneyî masa masê masayî ga gê gayî dar dâr darî wesar wesâr wesarî aşm âşm aşmî hak hâk hakî aspic aspîc aspijî mil mîl milî alişk alîşk alişkî astare astarê estereyî pel pêl pelî dest dêst destî fek fêk fekî her hêr herî Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî, Turgut

Zafamarê Oblîkî:

Yewamar   Fekê Çoligî     Grûba Vate   çila çilayûn, çilûn çilayan keyna keynayûn keynûn kêneyan masa masayûn, masûn masayan ga gayûn gûn gayan dar darûn daran wesar wesarûn wesaran aşm aşmûn aşman hak hakûn hakan aspic aspicûn aspijan mil milûn milan alişk alişkûn alişkan astare astarûn esteran pel pelûn pelan dest destûn destan fek fekûn fekan her herûn heran Çimeyî: Kurij, Grûba Xebate ya Vateyî

	Fekê Çoligî	Grûba Vate
maykî	her → Her vaş wena.	here → Here vaş wena.
nêrkî	her → Her vaş weno.	her → Her vaş weno.
zafamar (normatîf)	hêr → Hêr vaş wenî.	herî → Herî vaş wenê.
zafamar (oblîk)	heran → Heran vaş werd.	heran → Heran vaş werd.

Amarnameyî

Amarnameyî:
Amar   Fekê Çoligî     Grûba Vate   1 ju, yo, yew yew 2 di di 3 hîryê, hîri hîrê 4 çeher, çahar, çar çar 5 pûnc panc 6 şeş şeş 7 hot, hewt hewt 8 heşt heşt 9 no, new new 10 des des Çimeyî: Kurij, Turgut, Grûba Xebate ya Vateyî	Amar   Fekê Çoligî     Grûba Vate   11 yondes, yewndes yewendes 12 dûyes, diyes duwês 13 hîryes hîrês 14 çaryes çarês 15 pancyes pancês 16 şîyes şîyês 17 hotyes, hewtyes hewtês 18 heştyes heştês 19 nebyes newês 20 vîst vîst	Amar   Fekê Çoligî     Grûba Vate   30 hîris hîris 40 çoras çewres 50 pûncas pancas 60 şeşt şeştî 70 hewtay hewtay 80 heştay heştay 90 neway neway 100 se se 500 panc sey pênc sey 1000 henzar hezar

Zemîrê nîşanî (Zemîrê îşaretî)

Zemîrê nîşanî, ê zemîrî yê ke gama ke mêrdim çîyêk ya zî çîyan îşaret keno.

Semedê nêzdî

• Halê xoserî de (normatîf):

	Fekê Çoligî	Grûba Vate
maykî	ena → Ena vûna.	na → Na vana.
nêrkî	en → En vûno.	no → No vano.
zafamar	enî → Enî vûnî.	nê → Nê vanê.

Fekê Çoligî de tayê mintiqayan de "ena" sey "ina", "en" sey "in" û "enî" sey "inî" vacîyenê.

• Halê oblîkî de:

	Fekê Çoligî	Grûba Vate
maykî	enê → Enê vat.	naye → Naye vat.
nêrkî	enî → Enî vat.	ney → Ney vat.
zafamar	enûn → Enûn vat.	nînan → Nînan vat.

Fekê Çoligî de tayê mintiqayan de "enê" sey "inê", "enî" sey "inî" û "enûn" sey "inûn" vacîyenê.

Semedê durî

• Halê xoserî de (normatîf):

	Fekê Çoligî	Grûba Vate
maykî	eya → Eya vûna.	a → A vana.
nêrkî	ewi → Ewi vûno.	o → O vano.
zafamar	eyî → Eyî vûnî.	ê → Ê vanê.

Fekê Çoligî de tayê mintiqayan de "eya" sey "aya", "ewi" sey "owi" û "eyî" sey "ayî" vacîyenê.

• Halê oblîkî de:

	Fekê Çoligî	Grûba Vate
maykî	eyê → Eyê vat.	aye → Aye vat.
nêrkî	eyî → Eyî vat.	ey → Ey vat.
zafamar	eyun → Eyun vat.	înan → Înan vat.

Fekê Çoligî de tayê mintiqayan de "eyê" sey "ayê", "eyî" sey "ayî" û "eyun" sey "ayin" vacîyenê.

Îzafe

Îzafeyê namey

Fekê Çoligî de tayê mintiqayan de vengo ke îzafeyê nameyî îfade keno vîndî bîyo. Mavacî, herinda "lacê Hesenî" de tayê mintiqayan de vanê "lac Hesen". Fekê Çoligî de vengî ke îzafeyê nameyî îfade kenê têna "ê" û "î" yê.

	Fekê Çoligî	Grûba Vate
maykî	herê cîranî	herê cîranî, hera cîranî
nêrkî	herî cîranî	herî cîranî, herê cîranî
zafamar (normatîf)	hêrî cîranî	herî cîranî, herê cîranî
zafamar (oblîk)	heranî cîranî	heranî cîranî, heranê cîranî

Îzafeyê zemîrî

Fekê Çoligî de tayê mintiqayan de vengo ke îzafeyê zemîrî îfade keno vîndî bîyo. Mavacî, herinda "herî mi" de tayê mintiqayan de vanê "her mi". Fekê Çoligî de vengî ke îzafeyê zemîrî îfade kenê têna "ê" û "î" yê.

	Fekê Çoligî	Grûba Vate
maykî	herê mi	herê mi, hera mi
nêrkî	herî mi	herî mi, herê mi
zafamar (normatîf)	hêrî mi	herî mi, herê mi
zafamar (oblîk)	heranî mi	heranî mi, heranê mi

Îzafeyê sifetî

Fekê Çoligî de tayê mintiqayan de vengo ke îzafeyê nêrkîyî îfade keno vîndî bîyo. Mavacî, herinda "gayo sûr" de tayê mintiqayan de vanê "gay sûr".

	Fekê Çoligî	Grûba Vate
maykî	hera sîya	hera sîyaye
nêrkî	hero sîya	hero sîya
zafamar (normatîf)	hêrî sîyêyî	herî sîyayî, herê sîyayî
zafamar (oblîk)	heranî sîyayan	heranî sîyayan, heranê sîyayan

Vurîyayişê (Bedilîyayişê) vengan

Venga "iwa" û "ew"

"iwa" → "u"

Fekê Çoligî         Grûba Vate     zun ziwan şune şiwane cun ciwan cumerd ciwamêrd* zu, zua ziwa bunî biwanî burî biwerî cuyayiş ciwîyayiş → *Na çeku Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîya.

"ew" → "o"

Fekê Çoligî         Grûba Vate     yo, yew yew do, dew dewe şo, şew şew lo, lew lew no, new new to tew co cew ro rew ko kew ço çew xox xewx zot zewt hor hewr sot sewt çot çewt vor vewre hot hewt hon hewn hol hewl tor tewr sol sewl rona rewna çoras çewres vistori vistewre girotiş girewtiş oniyayiş ewniyayiş kotiş kewtiş Toret, Towret Tewrat Çolîg, Çowlîg, Çewlîg dolet, dowlet dewlet molid, mowlid mewlid

Vengê "o"

"o" → "we"

Fekê Çoligî         Grûba Vate     wertax ortax werte orte werdeg ordege wade oda welçî olçî wecax ocax wecaxkor ocaxkor weyîn oyn weyniker oyniker westa osta* wexir oxir Wasmun Osman → *Na çeku Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîya.

"o" → "ue"

Fekê Çoligî         Grûba Vate     kue ko rue ro bueç boç buey boy guel gol xuez xoz puer por kuep kop ruec, ruej roc* xuert xort kueşk koşk kueşi koşi guelik golik ruetiş rotiş rueşun roşan kueçik koçik kuertik kortike xueşaw xoşaw guevend govend muercela morcela pueşmûn poşman buestûn bostan luecin locine* sarquet sarqot → *Nê çekuyî Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîyê.

"o" → "ûe"

Fekê Çoligî         Grûba Vate     dûe do duêr dor tûer tor tûern torn tûez toz satûer sator dûermale dormale dûeşnayiş doşnayiş

"o" → "ua"

Fekê Çoligî         Grûba Vate     cuar cor kuar kor sual sol zuar zor tûez toz guaz goz tuale tole rueşn roşn kuayiş koyiş astuar estor

Vengê "am" û "an"

"am" → "ûm"

Fekê Çoligî         Grûba Vate     kûm, kom kam gûm, gom gam xûm, xom xam cûm, com cam vûm, vom vam tûm, tom tam şûm, şom şam nûme, nome name zûma, zoma zama îmûm, îmom îmam silûm, silom silam Îslûm, Îslom Îslam temûm, temom temam herûm, herom heram dewûm, dewom dewam dûmar, domar damar çûmur, çomur çamur dûmêrrî, domêrrî damêrrî ûmnûn, omnon amnan* ûmartiş, omartiş amartiş* ûmeyiş, omeyiş ameyiş rûmitiş, romitiş ramitiş nûmitiş, nomitiş namitiş → *Nê çekuyî Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîyê.

"an" → "ûn"

Fekê Çoligî         Grûba Vate     bûn, bon ban nûn, non nan xûn, xon xan pûnc, ponc panc zûnî, zonî zanî şûne, şone şane asûn, ason asan îmûn, îmon îman însûn, înson însan kihûn, kihon kehan borûn, boron borane ercûn, ercon ercan* mîyûn, mîyon mîyan dumûn, dumon duman ûmnûn, omnon amnan* Sîwûn, Sîwon Sîwan Pîrûn, Pîron Pîran veyşûn, veyşon veyşan teyşûn, veyşon teyşan nengûn, nengon nengan dindûn, dindon dindan heywûn, heywon heywan buestûn, bueston bostan pueşmûn, pueşmon poşman rueşûn, rueşon roşan zimistûn, zimiston zimistan mûnga, monga manga mûnker, monker mankere xûnim, xonim xanim çûngal, çûngal çangal zûnayiş, zonayiş zanayiş ûntiş, ontiş antiş wûnena, wonena wanena vûna, vona vana dûna, dona dana ûna, ona ana → *Nê çekuyî Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîyê.

Vengê "ê"

"ê" → "ye"

Fekê Çoligî         Grûba Vate     bye bê pye pê nye nê dyes, dîyes dês myes, mîyes mêse dyew dêw ryex rêx ryez rêz zyen zên nyem, nîm nêm syem, sîm sêm gyec, gyej gêc* dyeza dêza syene sêne myerde mêrde ryezil rêzil hyega hêga, yêga hêga hyenî, hênî, yênî hêni hyers hêrs, yêrs hêrs Xarpiyet Xarpêt Kariyer Karêr dergyer dergêr pîlyer pîlêr sûryer sûrêr tengyer tengêr mazyer mazêr gozyer gozêr alincyer alincêr mişmişyer mişmişêr hîryes hîrês çaryes çarês pancyes pancês şîyes şîyês hewtyes hewtês heştyes heştês newyes newês → *Na çeku Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîya.

Vengê "c"

"c" → "j"

Fekê Çoligî         Grûba Vate     cuyayiş ciwîyayiş cinayîş cenayîş cînî cinî cor cor cêr cêr ruec, ruej roc* oca, uja, oca poc, poj poc* vac, vaj vac* dec, dej dec* zewac, zewaj zewac* → *Nê çekuyî Standardê Grûba Xebate ya Vateyî de tercîh nêbîyê. Gruba Vate roj, poj, vaj, dej û zewaj tercîh kerdê. Labela na mesela hama safî nibîya. Yew perr zî vanê venga "c" hama tewr orjînal a. oca → Na çekuye di parçe ya. "o" (zemîrê nîşanî) + ca. Na tayê mintiqayan de bîya uja, oja, uza... zewac → Na çekuye Erebkî زوج (zewac) ra yena. Labela tayê mintiqayan de bîya zewaj, zewaz... roc → Na çekuye Proto Arîkî de "*rauč" a.

Çimeyî

1. Kurij, Seyîdxan; Kirdkî'de Bingöl Aĝzının Bazı Özellikleri,
2. Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005
3. Turgut, Harun; Türkçe Açıklamalı Zazaca Dilbilgisi