Heşhaşi

Heşhaşi (ya zi be namanê Sebbahi û Suiqasdkeri zi şınasiyeno) yew teriqato dinio û teşkılato siyasio ke Hesen Sebbahi nao ro. Teriqatê Heşhaşi serra 1090 de vıraziyao û Hesen Sebbahi teriqat Qela Elamudi de vıraşto. Teriqat hetê dini ra ermey dinê İslami Şıi ra bestiyao, mezhebi ra zi ê biy İsmaili.

Qela Heşhaşiyan Rudxan.

Hetê rıçıki ra Heşhai çı areze keno heta ewro werênayışi biy. Tarixê 19 Gulane 1809i de Silvestre de Sacy'nin Institut de France beyanname kerdo a û rıçıkê çekuya Heşhaşi veto miyan. Gorê Sacyi zıwananê Ewropa de Heşhahiyan rê "assasini, assissini, heyssisini" vaciyao ke no name qeydanê Seferanê Xaçperestan de zi esto, viyarnao. No name zi hetê rıçıki ra reseno zıwanê Erebki, çekuya Erebki 'heşhaşi' ra yeno. Key heşhaşi yenê zafın kerden beno "heşhaşiyyun, heşhaşin". Yani no zaniyeno ke Heşhaşi Ereban ra vêrdo a zıwananê Ewropa. Çekuya "heşhah"i zıwanê Erebki de "vaş", "vaşo zuwa", "werdê heywani" areze kena. Be averşiyayışê zemani zi maney Heşhaşi vuriyo û biyo kenewirê Hindi ke merdımi keno serxoş. Gorê nuştanê ke Elamudi ra nat mendê, Hesen sinaêne (hes kerdêne) ke merdımê ke xo bestnê esasanê dinê xo "esasi" vaco. Geyrayoğanê ğeribi vatışê Heseni ğelel eşnawıto, tam fam nêkerdo û esasi pê gumanê vaşê heşhaşi ani-wıni biyo "heşhaş".

Silvestre de Sacy fıkır kerdo ke no nameyê Heşhaşi şêxê Heşhaşiyan ra aferniyao. Şêxê inan heşhaş daêne û serxoş kerdêne murıdanê xo. Wıni zi murıdan fıkır kerdêne ke ê şınê cenete û yenê. Şêxi heşhaş nımıtêne û daêne şımıtış. Muridan zi cenete diyêne. Hêkato ke Marco Polo vano (Marco Poloy 1273 de İran geyrao û uca diyo): Ê zıwanê xo de şêxê xo rê vanê Alaeddin ke Alaeddin zi pilê dinio. Şêxi miyanê dı koyan padao (qapan kerdo), awê şıtıni, engemênıni û şerabıni, cêniyê rındeki (xaseki) û meywê hewli vıraştê inca de. Şêxê koy inca kerdo zey ceneta Mıhennedi ke murıdi xo cenete de bıvênê. Efendiyo ke ma vanim khal, awe daêne fedaiyanê xo û inan kerdêne grubanê çehar, şeşt merdımi û kırıştêne bostan. Key o murıdê xoyê ke xo cenete de diy erşaweno wezifa, vatêne ke "Şo, falan filan kesi bıkışe. Melaikatê mı to kırışenê cenete." Fedaiyê ke waştê şorê cenete, kewtê her tehlika û her çi kerdêne. Hema dı argumanê ke dekerriyenê ke no vatışê Marco Poloy zaf mumkun niyo;

1. Marco Polo nêşiyo uca û nêdiyo. Vênayışê alımanê binan zi peşti danê eno arguman. Key Marco Poloy şiyo uca, Moğolan qela kerda xırabe û des û hewt serri ravêrdê. Yani mumkın niyo ke Marco Polo qela Elamudi bıvêno be xo. Moğolan qela des û hewt serran ra ver kerda tarumar.
2. Kınıtışê arkeolocikê ke vıraziyay, nışanê engemêni, şıti, merdeyê cariya û huriyan û royê şerabi nêvêniyay. Yewi qela Elamudi zaf gırd niya ke pêro inan bıgo xo miyan.

Cokao ke wıni fıkıriyeno ke key Marco Polo kewto hepısxane, goşdariya estanıkan (şanıkan) kerda û çı ey eşnawıto se nuşto.

Tarixê Heşhaşiyan

Key warey Elamudi gêriyao, Hesen Sebbani qela vısta xo dest tarixê Heşhaşi zi dest pê keno. Hesan Sebbahi cao hewl û rehet geyrao cı ke misyonar arê kero û insan bıanco kışta xo. Coka ey geyray mıntqıay Deylemi û Qela Elamudi weçina. Elamudi serê koyê berz û gırdi de vıraziyao û tek teyna yew raya cıya tenge est biya ke merdımi şorê û bıresê keyberê qela. Heşhaşiyan na qela vısta xo dest û tiya de faliyetê xo sıfte kerdê. İnca ra resay her ca, Suriya û cayanê binan ê Rocvetışê Miyani de qelay vıraştê.

Key Hesen Sebbahi resa ena qela yew hukımdarê qela xanedanê Zeyd-Elewiyan ra Mehdiyo Elewi esti bi. Heseni raveri daiyê xo erşawıtê qela, şarê qela û merdımê Elamudi antê kışta xo. Hesa Sebbah hedisey be xo ana qısey keno:

“	U dıma, mı yew dai erşawıt qela Elamudi rê. Şarê Elamudi ra yew qısımi dımê qısey daiy ra şi, mezhebê xo terk kerd û nê qısımı Elewi zi teşwik kerdi ke ê zi bêrê mı het. Dai zey meğlubi asa hama yew rae diye pêro merdımê ke dinê xo vırnê vetê teberê qela, pêro keyberi padaê. Dıma daiy va ke qela malê sultania. Zaf werênayışi biyê, daiy dıma ê reyna gırewtê zerrey qela. Merdıman zi nêwaşto ke beteri bıvênê, kewtê himaya daiy.	„

No tarix ra tepeya tarixê 4 Eylül 1090 de qela vêrda destê Sebbahi, wayirê qela nêşao çiyê kero, destê xo ra teba nêameo, abırriyo. Gorey tarixkeranê İrani Hesah Sebbahi zernê ke kenê hirê henzar dinari da wayirê qela. Wıni zi Hesen Sebbahi sistemê Heşhaşi nao ro û dest pê kerdo çiyê kerê, faliyetê bımocnê.

Demo Miyanên de Heşhaşiyan rolê do gırd kay kerdo alemê İslami de. Key İmperatoriya Selcuqıcano Gırd zaf biya quwetıne û bereqıne, a arde cêr û Sencer, Berkyaruk û Mıhemmed Tapari zi rıyê Heşhaşiyan ra kewtê lecê texti. Lecanê texti Heşhaşiyan tepışta kışta taê sultananê Selcuqıcan, kewtê leci pê zafêrê sultanan zi. Key Selcuqıci biyê vıla, Heşhaşiyê İrani hewna esti biyê ke inan heta Moğolan İran û Beğdad vıstê xo dest hakımiyet ramıto. Serdarê Heşhaşiyano peyên Rukneddin Hur Şahi ke waştışê Hulagu ardo be ca, Qela Elamudi 1256 de, Qela Lemeseri 1258 de û Qela Girduhi zi 1270 de amey veng kerdış, merdımi abırriyê. Moğolan pêro qeley kerdê xırabi, vêşnay.

Letey Heşhaşiyano bin Heşhaşiyanê Suriya demê seferanê Xeçperestan de rolê do gırd kay kerdo bilxasa siyaset de. İnan demê Raşiduddin Sinan el-İsmaili de tewr demê xoyo bereqın diyo. Hama inan zi qela xo daya Baybarsi serra 1273 de.

İdeolociya Heşhaşiyan

Merdışê peyğemberê İslami Mıhemmedi ra tepeya İslam de itıqadi yewbini ra abırriyay. Merdıman Mıhemmedi ra tepeya weçinayışê liderê dini û siyasi sero werênay, dı mezhebi hıni veciy miyan İslamo Şıi û İslamo Sunni. Raveri İslamo Sunni biyo rıka iktıdari û aristokrasi, ê Şıi zi biyo letê binê mısılmanê ke mıxalifê. Mıletê ke Ereb nêbiy, ê game be game biy Şıi. Mezhebê Şıi zi key ke imamo şeştın Cafer es-Sadıq merdo serra 765 de, lazım biyo ke imamê do newe bıweçino. Dı ermey (poli) tiya veciy iyan. Grubanê Şıiê gırdan lacê Caferio qıte Muza Qazım zey imamo hewtın şınasna, qebul kerdo. Ena grube ewro Dıwês İmaman rê bawer kena. Grubanê qıteki zi lacê Caferio pil İsmail bin Cafer el-Mıbarek zey imamo hewtın diyo û enê gruban rê 'İsmaili' vaciyao. İsmaili ya zi İsmailiya yew mezhebo ezoteriko, felsefeo Platonisto newe gırewto zerrey xo. Hetê doktrini ra İslam de tewr mezhebo zengın, sistematik û felsefi vêniyeno.

Tariqatê Heşhaşi key ke Dewleta Fatımi de dini biy lete, o taw mezhebê İsmailiya kerdo qebul û veciyo miyan. Dini ke biy lete, dı ermey (poli) veciy û Heşhaşiyan biy temsilkarê polê Nizariya. Ê raveri İran û dıme ra zi Suriya de biy vıla, cay vıstê xo dest. İnan qelê ke zaf berzê, rayê xo pisê, zoro ke bıgêro çorşmê xo, tede weşiya xo ramıta û biy zêde. Heşhaşiyan strateciyê do xofın vıraşto ke merdımanê dewleti rê suiqast kerê. Coka zi Demo Miyanên de Alemê İslami de ê biyê quwetê da pile bu ciyae. İnan heto ideolocik ra mezhebê Sunni ra, merdımê siyasi û dini û bilxasa Dewleta Ebasiyan û İmperatoriya Selcuqıcano Gırd day pıro, biy dışmenê enê dewletan. Kışta bine ra Heşhaşiyan Moğoli zi kerdê hedefê xo û day pıro.

İsmailiyan herrê zımey Afrika, Sicilya, Mısır û Hicaz vıstê xo dest, gırewtê bınê kontrolê xo zi name kerdo. İnan sûka Qahire nao ro tiya û Medresê El-Ezheri zi tiya vıraşto. Eno medrese biyo merkezê itıqadê İsmailiya, tiya ra faliyetê misyoneri amey kerdış. Key ke xelifeo heştın Mstensir merdo, ey ra tepeya wezirê Xilafetê Fatımi û El Efdal-Şehinşah ke mêrdê waya lacê Muntesiriê qıteki Ehmed El Mustalio, heruna lacê pili Nizar el-Mustara laco qıtek Mustali veto text, kerdo sultano newın û newe. Gorey sistemi gani laco ke pilo gani bıveciyo ro texti. İsmailiy tiya de biy cêra û dı lete. Diktatoriya eskeri ke Fatımiya idare kerdêne laco qıtek Mustali kerd qebul û xelife, hiyerarşiya dini û İslamiliya Rocvetışi laco pil Nizari kerd qebul û xelife.

Key Heşhaşiyan xelifeo Fatımio desın El-Emir bi-Ehkam el-Lah kışto, polê Mustaliya reyna biya cêra. Kamê ke heruna El-Amiri derazaê cı xelifeo Fatımio yewendesın El-Hafız li-Din-Allah nêşınasna, zey xelifa tûtê El-Amir bi-Ehkam el-Lahi şınasna polê Teyyibi nao ro, biy raê tesewufiê Bohra ke İsmailiya Dawudi ra veciyê û veciyayışê xo ra nat xo hao sevekneno. Mezhebo Fatımio resmi zi raveri biyo Hafızi, Selahaddin Eyyubi ke Fatımi kerdo xırab, mezheb zi wedarıto, miyan ra veto.

Polê Nizariya zi şao xo bısevekno, be Ağa Han IV. temsil beno ewro.

Pêrodayış be Saltanatê Selcuqıcan

Heşhaşiy ke biy Şıiy, xo dışmênê dewleta Sunni Ebasiyan û Selcuqıcan kerdo. Ninan ra ğeyri Heşhaşiyan dewletanê Xıristiyani (bilxasa Xaçperestan rê) û Moğolan rê zi hedefê xo kerdê. İnan Demo Miyanên de dınya İslami de rolo gırd gırewto. İnan zaf leci be Selcuqıcan kerdê, eştê cı ser. Ê kewtê miyanê lecê texti ê Sencer, Berkyaruk û Mıhemmed Tapari. Qelay û qarargahi vıraştê zerrey herranê Selcuqıcan de û wezirê Selcuqıcan Nizam el-Mulk kışto.

Heşhaşiyan Selcuqıcan ra tepeya zaf zerar da sultananê Ebasi, Fatımi, Eyyubi zi. Merdımê pili zey emiri, qadiy, pilê dini kıştê.

Kulturo populer

Heşhaşiyan biyê zerrekê kayê videoyê Ubisofti Assassin's Creed. Kay merdım kıştışê kıştoğ Altaïr Ibn-La'Ahadi ke emir gêno serdarê kıştoğan Raşiduddin Sinan el-İsmaili sero vıraziyao. Cokao ke kay serranê Seferanê Xaçperestan de herranê firazi gêno xo miyan diqet anto. Yew zi filmê Mike Newelli Prensê Persi: Qumê Zemani de zi Heşhaşiyan ca gırewto.

Lideri

Qela Heşhaşi Lambesar ke Koyanê Elbruzi de ca gêna.

• İran
  • Hesen Sebbah (1090 - 1124)
  • Kiya Buzrug Ummid (1124 - 1138)
  • Muhammed bin Kiya Buzrug Ummid (1138 - 1162)
  • Hesen II (1162 - 9 1166)
  • Mıhemmed II (1166 - 1210)
  • Hesen III (1210 - 1221)
  • Mıhemmed III (1221 - 1255)
  • Rukneddin Hur Şah (1255 - 1257)

Qela Heşhaşi ke Suriya de ca gêna, Masyaf.

• Suriya
  • El Hakım el Muneccim (? - 1103)
  • Ebu Tahir es-Saiğ (1103 - ?)
  • Behram (? - ?)
  • İsmail (? - 1136)
  • Mıhemmed I (1136 - 1157)
  • Hesen I (1157-1162)
  • Raşiduddin Sinan el-İsmaili (1162 - 1192/93]
  • Nasır, Mecduddin, Taceddin, Necmeddin, Sarimuddin Mıbarek ve Şemseddin (1273).

Qelê Heşhaşiyan

Qela Heşhaşiyan Ebu Kubeysi, Ebasiyan vıraşto, Bizansi kerd pêt û Heşhaşiyan vısto xo dest.

İran

• Qela Elamudi (1090)
• Qela Lambasari - Rudbar (1096 ya zi1102)
• Qela Rudhani - Deylem-Gilan
• Meymun Diz - Elamud
• Qela Samirani - Rudbar
• Qela Nevizar Şahi - Elamud
• Qela Girduhi - Damğan (1096)
• Qela Saru - Simnan
• Qela Mumin Abadi - Mıntıqay Kohistani, Dermiyan
• Qela Kaini - Gain
• Qela Furki - Dermiyan
• Qela Halancani - Nehbendan
• Qela Arcani - Behbahan-Huzistan
• Şah Diz - (İsfahan paytextê Selcuqıcan)

Suriya

• Masyaf Kalesi - Hama
• Ebu Kubeys - Hama
• Mûdik Kalesi - Hama
• Qela El-Uleyka
• Qela El-Kadmus
• Qela El-Kehf
• Qela El-Havabi
• Qela El-Rusafe
• Qela El-Kuley'ah
• Qela Sermin
• Qela El-Manika
• Qela El-Efamiye
• Banyas, Golan

Referansê bini

• Nowell, Charles E. (1947). "The Old Man of the Mountain". Speculum 22 (4).