Koyê Anadoliya Zımeyi

Koyê Anadoliya Zımeyi, Koyê Pontusi ya zi Koyê Deryayê Siyayi (be Tırki: Kuzey Anadolu Dağları ya zi Karadeniz Dağları) koyê ke sinorê Deryayê Siyayi de dormeyê deryayi ra yew paralel vırazenê, êyê. Nê koyi orojenezi ra tepeya veciyê miyan û hetê ğerbi ra rocvetışi sero wıni name benê Koyê Köroğlu, Koyê Ilgazi, Koyê Küre, Koyê Caniki, Koyê Köse, Koyê Giresuni, Koyê Rocvetışê Deryayê Siyayi, Koyê Mescidi, Koyê Yalnızçami, Koyê Teceri, Koyê Mercani, Koyê Allahuekberi. Koyê Anadoliya Zımeyi wareyê Erzurum-Qarsi ra, Koyê Palandökeni be Koyê Anadoliya Rocvetışi benê yew.

Tarix

Koyê Anadoliya Zımeyi ermeyê (polê) koyanê Alpiniyê ke orojenezê Alpinan ra tepeya veciyê miyan û zımeyê Anadoliye de ca gênê. Zemano mezozoik de parçeyê bınê Okyanusê Tetisi ke zımeyê û verocê Anadoliye de ca gırewtê, be malzeman ra biyê pırr. Peyniya Mezozoik ra tepeya enê malzemeyi biyê çewt û veciyê awe ser. Oligosen ra tepeya orojonezê Alpinan halê xoyo tewr şıdetın gırewto, herrê zıme û verocê Anadoliye be şıdet ra biyê çewt û berz. Berziyayış raveri Koyanê Anadoliya Zımeyi de başle kerd, dıma zi Koyanê Torosi de veciya. Koyê ke veciyê miyan, peyniya Tersiyeri û serranê Kuarterneriyê verênan de reyna biyê berzi. Koyê ke pêro piya biyê berzi Oligosen de, demê Neojeni de quwtanê teberi de ê kınıtê. Peyniya Miyoseni ra zi Xeta Fayanê Anadoliya Zımeyi zi başle kerd, bi parçe. Cayê ke eraziyê Mezozoiki hakımê, zey Koyê Ilgazi siyê metamorfikê (yanê siyanê ke şekıl vırnayo), siyê graniti, Koyanê Köroğlu de zi siyê andeziti estê.

Letê Koyanê Anadoliya Zımeyi

Koyê Anadoliya Zımeyi hirê letan ra yenê pêra. Koyê Rocvetışê Anadoliya Zımeyi, Koyê Ğerbê Anadoliya Zımeyi û Koyê Miyanê Anadoliya Zımeyi.

Manastırê Sümela koyan sero vıraziyayo.

Koyê Rocvetışê Anadoliya Zımeyi

Tewr koyê berzi hetê rocvetışi de ca gênê. Cokayo ke koyi tiya zaf berzê. Koyê zey Koyanê Kaçkari de cemed esto. Berziya koyan şiyayış û ameyışê merdım û wasıtan kena zor. Rayanê berzan ra tuneli benê a ke merdım û wasıtan bıvêrê. Raya Zigana 2023 metreyi derga ke Rocvetışê Deryayê Siyayi bestena zerreyê Anadoliye. Raya Bırsımi tiya de zemanê veri de est biya, uca vırnayo û kerdo tunelê Zigana. Ena raye, raya ticariya ke Trabzoni bestena İran. Kınarê deryayi de Koyê Rize û Giresuni estê. Koyê Kaçkari tewr koyo berzo tiya de û 3,937 metre berzo. Koyi tede vêşêr 3,000 metre ra berzê.

Koyê Miyanê Anadoliya Zımeyi

Berziya koyan miyanê zımeyê Anadoliye de benê nızm. Koyi ke benê nızm, izıne danê ke ware û hêgayi bê. Coka eraziyê nızmi zaf estê tiya û merdımi wayirê hêganê. Miyanê zımeyê Anadoliye ra zerreyê Anadoliye rê şiyayene asana (qolaya). Coka zi Samsun ke tiya dero, tewr sûka gırda. Koyê miyanê zımeyê Anadoliye 1,000–1500 metre berzê. Nê koyi bınê Koyanê Caniki de benê grube. Aluvyonê ke Royê Qızılirmaqi û Royê Yeşilırmaqi kırışenê tiya, dormeyê deryayi de deşta gırde vırazenê û kınarê deltayan ancenê zerreyê deryayi, kenê hira.

Koyê Ğerbê Anadoliya Zımeyi

Letê ğerbi de Koyanê Rocvetışê Anadoliya Zımeyi ra nızmêrê, koyanê Miyanê Anadoliya Zımeyi ra zi berzêrê. Tiya koyi benê hirê rêzi û paralelê kınarê deryayi ra dergiyenê. Hetê veroci de Koyê Koröğlu, hetê miyani de Koyê Ilgazi û hetê zımeyi de Koyê Küre estê. Ca be ca koy benê hira û teng tiya de, deşti zi miyanê koyan de estê. Tayê deştan ra, deştê Düzce, Bolu û Kastamonuyê.

Dari, vaşi û vıli

Vaşê berzi: Kınarê deryayi ra heta 250 m berzi vaşê Deryayê Sıpêyi ra vaşi estê, maki û psodomaki estê.
Bırr be daranê hira-velgınan: Heta 1200 metre bırri estê ke dari be velganê hira estê. Heta 600-800 metre darê be sıx velgan estê.
Bırrê pêroyi: Miyanê 1000–1500 m. bırri be daranê hira-velgınan û derzın-velgınan estê. Dari kewtê temiyan tiya.
Bırrş be daranê velganê tengan: 1200/1500 m ra heta berziya 2000 me dari be velganê dergan estê. Nê dari şenê hewayo serdın de zi khewe bımanê.
Vaşê Alpini: Cayê ke 2000m ra berzê de, bilxasa Rocvetışê Deryayê Siyayi de vaşê berzi û çayırê Alpini estê.

Tesirê Koyanê Anadoliya Zımeyi

Koyê Anadoliya Zımeyi bilxasa hetê rocvetışi de kınareyê deryayi ra berziyenê û zaf berzê. Coka zi nê koyi tayê çiyan vırnenê. Tesirê nê koyani şenê wıni liste bê:

Coka ke Mıntıqaya Deryayê Siyayi de koyi zaf nezdiyê kınarerê deryayi ra berziyê tipanê kınareyê deryayi ra tipê dergi asnê.
Teberê korfezanê qıtekan de dormeyê deryayi raştê, duzê. Deşta Çarşamba, Deşta Bafra û Nêmadeyê Sinobi çewtanê gırdan vırazenê.
Şeridê kınareyê deryayi zaf dengo.
Cokayo ke kınareyê deryayi tengo, merdımi dormeyê deryayi de biyê arê, weşiya xo ramenê.
Hêgayi û herrê ke merdım şeno cıte bıkero zaf tengê û kemiyê. Coka zi merdımi deryayi ra çiyê vecenê, wenê.
Vartışi koyan sero estê. Coka zi kınareyê deryayi de vartışi zaf benê, varıt zaf vareno. Tırkiya de vartış tewr zêde tiya de beno. Riza Tırkiya de rêza yewıne dera be vartışê 2400 mm/serre.
Tesirê deryayi tek teyna kınareyê deryayi de aseno. Hewayê nemımi nêşenê bıresê verocê Koyan û verocê koyan de vartış kemi beno. Peyê Koyan de iklımo serdın başle beno, Gümüşhane û Bayburt de.
Letanê Rocvetış û Ğerbê Deryayê Siyayi ra zerreyê Anadoliye ra resayış zoro. Miyanê Deryayê Siyayi de koyi zaf berz niyê, coka zi tiya rayi estê, merdım şenê bıresê zerreyê Anadoliye.
Royê zey Sakarya, Qızılirmak, Yeşilirmaq ke zerreyê Anadoliye ra resenê Deryayê Siyayi, koyan parçe kenê, xo rê raye kenê a, miyanê koyan ra.
Eraziyê ke koyi tede zaf estê, hetê nıfusi ra taynê. Merdımi zaf çıniyê.
Eraziyê ke çewtê û koyi zaf estê, hêgayi çıniyê, merdımi ziraet zaf nêkenê. Trabzon de 185, Rize de teyna 41 traktor estê û nê dı wılayeti Tırkiya de hetê rêze ra peyênê.^[1].