Rohingya
Rohingya (zıwanê Rohingyaki de: Ruáingga, ရိုဟင်ဂျာ, ﺭُﺍَࣺﻳﻨڠَ) ya zi be nameo tarixi Hindê Arakani, yew şaro Hind-Aryankio u bêdewleto ke eyaletê Myanmari Rakhine de cıwiyeno. [1] Kışta amari ra şarê Rohingya mısılmanê, miyanê inan de taynê merdımi zi estê ke budistê u kışta amari ra taynê. Serra 2013 de mıletê Rohingya hetê Mıletanê Yewbiyaeyan ra dınya sero yewê tewr şaranê mazlıman rao, weçıniyao u wıni vêniyao. Hukmatê Myanmari şarê Rohingya zey welatdarê xo nêvineno, inan xo miyan de qebul nêkeno u wazeno inan bıerşawo Bengladeşi. Aniya zaniyeno ke mıletê Rohingya hetana seserra heştıne ra ver zi Myanmar de weşiya xo ramıtêni hema hetê hukmati ra zey yew gruba etniki ê Myanmar qebul nêbenê. Yew zi hukmatê Myanmari Rohingyay kerdê yesax ke ê nêşenê heq u hıquqê xo bıgeyrê, wazê. Coka Rohingyay nêşenê yew partiya xo vırazê, bıkewê politika u gurey dewlete, tehsil bıgê u bıwanê. Yani hukmatê Myanmari her kışta ra mıletê Rohingya pelexnao, kerdo yesax u heq u hıquqê inan cawiyo.[2]
| Rohingya | |
|---|---|
| Gruba etnike | |
_(cropped).jpg) | |
| Melumat | |
| Cıwiyayış | Myanmar, Bengladeş, Malêzya, Pakıstan û Tayland |
| Nıfus | 1 712 000 |
| Din | İslam |
| Nameo raştıkên | ﺭُﺍَࣺﻳﻨڠَ |
Pêdıma serranê 1978, 1991–1992, 2012, 2015 u tewr peyên 2016–2017 de hukmati inan ro opresyonê eskeri vıraşti, dest nao wılatê Rohingya ser. Gorey Mıletanê Yewbiyaeyan, Myanmar wılatê Rohingya de yew pak-kerdışo etnik vırazeno, raya sistematik ra inan kışeno u dano kıştış yani be vatışo kılm uca de qırrkerdış (cênosid, qetliam) vırazeno. Gorey cıgeyraoğanê Mıletanê Yewbiyaeyan, hukmatê Myanmari aniya wazeno ke mıletê Rohingya, pêro piya, bıerşawo teberê Myanmari u miyan ra wedaro.
Bınqıtay Hindıstani sera Mynmari sero şıyayış u ameyışê merdımi heta demanê verênan ra nata ramıti, est biy. Dinê Hinduizmi u İslami pêro warey Hindıstani u Myanmari de vıla biy u merdımi cayê xo hewliyay. Wareyo tarixi Bengal zi hetê tarix u kulturi ra xo pabesto eyaletê Rakhine. Eyro zaniyeno ke merdımê Bengali hetana seserra 15. ra nat warey Rakhine de estê. Vêşêr demê Qıraliya Mrauki de tarixşınasan qeydê merdımê Roghinya nuşti u seserra 17. de amarê inan berziyao. Hem mıletê Rohingya be xo koley ardi cayanê binan ra hem zi Portekizıci resay Rakhine u hem Bengal hem zi warey Rakhine sero galay (ğalımi, hucımi) vıraşti. Nameo Rohingya, hetê rêçıki ra yew formê Rooingao, hetê Şırketê Hindıstanê Rocvetışi ra vıraziyao, veciyao u qeyd biyo, serra 1799 de. Hema şarperestê (nasyonalist) Myanmarıci ney qebul nêkenê. Goçê Hindıstanıcan Myanmari sero hakimiyetê Britanya de hêdi hêdi berziyay ke Myanmar heta serra 1937 bınê hakimiyetê Britanya de mendo, biyo yew parçey ey. Rakhine, ya zi be nameo kıhan Arakan, eyaleto yewın biyo ke Hindê Britanya goç kerdo. Hindanê Britanya paytext u sûka kınara deryay Akyab vısto xo dest u xo dest de tepışto, nêverdao. Wıni zi Rohingyay zaf demanê verênan ra heta nata zımey rocawanê Myanmari de weşiya xo ramenê u komê inan hem kolonikerdışê Myanmari ra ver hem zi kolonikerdış ra tepeya ra yeno pêser. Vındertışê resmi ê hukmatê Myanmari zi pêro ninan erzeno yew kışta, qebul nêkeno, aniya vineno ke Rohingya mılteciyê illegalê ke resay u vêray (vêrdê) Myanmar u çiyê zey namey Rohingya çıniyo zi, ê pêro Bengalê. Coka hukmatê Myanmari terimê Rohingya raşt nêvineno, inan rê vano Bengal. Grubê kampanyakerdışi ê Rohingya u Organizasyonê Nasyonali ê Rohingyaê Rakani wazeno ke self-determinasyon bıgo hukmatê Myanmari ra.[3]
Myanmar de şertê legalê ke şarê Rohingya her roc vênenê, zey apartheid yeno vênayış. Krizê Rohingya 2015 ra ver u operasyonanê eskeriyan ê serranê 2016-2017 ra ver nıfusê Rohingya Myanmar de 1 milyon u 1,3 milyon miyan de hesabnao. Cayê cıwiyayışê inan dewê zımey rocawanê Rakhinê ke ê uca de 80-90ê nıfusi anê pêser. Zaf Rohingyay remay verocê rocvetışê Bengladeşi, xo zulım u êşkencey hukmatê Myanmari ra xılesnay, fılıtnay. Amarê inan Bengladeş de zi 700,000 ra zafêro. Yew zi cayanê binan zey Hindıstan, Tayland, Malêzya, İndonezya, Erebıstanê Seudi u Pakıstan de zi Rohingyay estê. Hukmatê Myanmari Rohigyan rê kampi vıraşti, 100,000 Rohingya kampan de weşiya xo ramenê, hema hukmat keyberanê kampan merdımanê teberê Myanmarıcan rê a nêkeno, paday u izıne zi nêdano ke Rohingya vecê teberê kampan. Mıletê Yewbiyaey vano Budistê "ultra-nasyonalist"i merdımanê Rohingya tepışenê, kışenê, êşkence kenê, kerdışanê xofınan vırazenê. Kışta bin ra eskerê Myanmari zi Rohingya qetıl kenê, dard kenê, gênê bınê çımi u inan mecbur kenê ke bıgurê, kar kerê. Gorey Mıletanê Yewbiyaeyan, enê kerdış u şıdetê ke hukmatê Myanmari vırazenê, sucê insaniyetiê, qet kes nêşeno qebul kero.[4]
Demogafiki
bıvurne
Merdımê ke xo Rohingya qebul kenê, dew u sûkanê zımey Rakhine de weşiya xo ramenê, sinorê uca be dewleta Bengladeşi esto u ê 80-90ê nıfusi vırazenê. Mıletê Rohingya ra yew keyo tipik de çehar u panc qıci (qıji) benê u qorê (taê) keyan de vist u heşt merdımi zi benê.[5] Gorey averajê Myanmari, keyey Rohingya de 46% vêşêr qıci estê. Be peyê serra 2016, 7 de 1 ê merdımanê bêdewletan Rohingyaê u wıni zi ê dınya sero tewr mıletanê bêdewletan ra yewê.[6]
Tabloyo bınên amarê mısılmananê Arakani moteno. Eno data pêro mısılmananê Arakani moteno, etnisite keno teberê çımi.
| Serri | Mısılmanê Arakani | Mısılmanê Akyubi
Ca |
Nıfusê Akyubi | ê mısılmanan
Akyub |
Hindi | Hindê ke biy teberê Arakani | Pêro-piya Arakan | Ê mısılmanan |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Peyniya 1802 | Vıni? | 248,604 | ||||||
| Peyniya 1869 | 24,637 | 10% | 447,957 | 5% | ||||
| Peyniya 1872 | 64,315 | 58,255 | 276,671 | 21% | 484,963 | 13% | ||
| Peyniya 1881 | 359,706 | 113,557 | 71,104 | 588,690 | ||||
| Peyniya 1891 | 416,305 | 137,922 | 62,844 | 673,274 | ||||
| Peyniya 1901 | 162,754 | 154,887 | 481,666 | 32% | 173,884 | 76,445 | 762,102 | 21% |
| Peyniya 1911 | 178,647 | 529,943 | 30% | 197,990 | 46,591 | 839,896 | ||
| Peyniya 1921 | 576,430 | 206,990 | 51,825 | 909,246 | ||||
| Peyniya 1931 | 255,469 | 242,381 | 637,580 | 38% | 217,801 | 50,565 | 1,008,535 | 25.3% |
| Peyniya 1983 | 584,518 | 2,045,559 | 29% |
Din
bıvurneŞarê Rohingya mısılamanê u pabestê mezhebê Sunniê ke kerdışanê Sufizmi ra yeno pêser. Hukmat heqa inanê mektebi wedarıta coka ê dinê xo bınê şertanê zoran de kenê. Camiy u medresey vêşêr dewan de ca gênê. Camêrdi camiyan de u cênıki zi keyan de ibadetê xo kenê.
Referansi
bıvurne- ↑ http://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(16)00646-2/abstract
- ↑ https://ash.harvard.edu/files/a_fatal_distraction_from_federalism_religious_conflict_in_rakhine_10-20-2014_rev_6-26-15.pdf
- ↑ http://www.burmalibrary.org/docs21/FCO-1952-12-31-The_Mujahid_Revolt_in_Arakan-en-red.pdf
- ↑ http://www.bbc.com/news/world-asia-33007536
- ↑ "'Mass graves' for Myanmar's Rohingya - Features". Al Jazeera English. http://www.aljazeera.com/indepth/features/2012/08/201288114724103607.html. Retrieved 18 October 2013.
- ↑ "An army crackdown sends thousands fleeing in Myanmar". The Economist. 31 August 2017. https://www.economist.com/news/asia/21727947-once-again-violence-wracks-rakhine-state-army-crackdown-sends-thousands-fleeing-myanmar. Retrieved 6 September 2017.
Linkê teberi
bıvurne- Konsilê Kooperasyoni ê Rohingyanê Ewropa Archived 2015-07-01 at the Wayback Machine
- Free Rohingya Campaign Archived 2009-03-03 at the Wayback Machine
- Rohingya Times
- Rohingya Sprache Archived 2016-11-05 at the Wayback Machine
- Rohingya News Archived 2008-03-12 at the Wayback Machine (Burmese Archived 2008-03-12 at the Wayback Machine)
- Golden Arakan Archived 2017-06-11 at the Wayback Machine
- Organizasyonê Nasyonali ê Arakan
- Kaladanpress Network
- UNHCR Homepage
- League Democracy for Arakan]
- Rohingya Students Development Movement Archived 2017-03-05 at the Wayback Machine
- Arakan Today News in (Arabic) Archived 2020-09-23 at the Wayback Machine
- Arakan Today News in (Urdu) Archived 2012-03-14 at the Wayback Machine