Heqê cêniyan

Heqê cêniyan xoseriye u heqê seriê ke heme cêniyan wayirê inanê, inan rê vaciyenê. Zerrekê terimê heqanê cêniyan de, heqê sosyali heqê ekonomiki, heqê politiki, heqê weçınitışi u weçıniyayışi, heqê veyvey u heqê bini estê. Heqê cêniyan, dınya ser de seserra 19ıne ra tepeya xo resnayê.

Verê Ronesansi (Çağê Antiki de)

Fırsatê ke semedê musayış u musyanışê cêniyan daniyenê, zemanê veri ra nat merduman miyan de vêniyayê. Çağê Antiki de u verê Çağê Miyani de akademiye de terbiyetê cêniyan weş nêvêniyao ke heto bin ra no waziyet şarê zemanê Antiki miyan de xeylê zi nêveniyao hama mekteb rê şiyayışê cêniyan u keynekan mumkın biyo. Doktorê cêniy, mimar, filozof u zanaê cêniy ra xeylê nuşte u abidey mendê Mısırê Antik, Yunanıstanê Antiki u İmperatoriya Romay ra u ewro zi çiyê ke cêniyanê çağê antiki ra mendê, merdum şeno inan rê bıreso. Çağê Miyani de şarê feodali de mekteb u univesıtey kewtê talimatê kıliseyan ra u bınê zulmê dini de (yani zulmê kılise de) mendê ke çı wext ke şarê Çağê Miyani talimat u waştışê kılisa zey xo diyê yani qabul kerdê, terbiyet, musayış, musnayış u mekteb rê şiyayışê cêniyan peyniye diyê, qediyê. Zaf seserran ra dıme cêniyê ke pere xo esto, ê şayê mekteb şêrê. Branşê tıbi u musayışi cayê en peyêni biyê ke cêniye şena musayışo akademik gêra.

Doktora Çağê Miyaniya en namdare Trotula di Ruggiero biya ke a Mektebê Tıbbiê Salerno ra mezun biya seserra 11ıne de u cêniya de namdare biya doktoranê pratisyenan miyan de. Na cêniye tıb u karkerdışê tıbi sero xeylê nuştey nuştê, desto bin ra be mêrd u lac u keynê xo ra ensiklopediya Tıbi 'Practica Brevis' sero gureyê, kar kerdê. Seserra 12ıne de Akademiya Salerno de nuşteo serên De Aegritudinum Curatione de (Karkerdışê Weşkerdışi sero) hewt ustadanê mektebiê pilan sero nuştışê inan nusiyaê ke uca de namê doktrinanê Trotula zi estê. Psikoposê cemiyetê bırayanê Bohemya Jan Amos Comenius serdarê musayış u terbiyetê keyneke u cêniyan biyo ke informasyon senên bıgêriyo, dey sero ifadey xo vıraşto: “Omnes, omnia, omnino” (Her ten gereke ke her çi sero her çi bımuso).

Cayanê binan de

Be Çağê Roşniye ra fıkırê mektebê dewleti u musayışê mecburi veciyê qıta Ewropa de. Hama uca problem veciyo ke keyneke mekteb şêro ya zi mêşêro yani terbiyet rê daxil bo ya zi mebo. Heta o taw, keyneki u cêniyê genic tenya kewtê mektebê keynekan ra u uca ra diplomay gırewtê. Nê mekteban de cêniy heyatê bani (keye) rê u idarey keyey rê xazıriye kerdêne. Mufredat de zi hunerê rındeki u hunerê desti ra bin, ekonomiya keyey gêriyenê. Şarê o zemani de cêniyan rê izıne nêdaniyena ke cêniye heqa mewzuyanê binan de melumet bıgêra, çiyê bızana. Be averşiyayışê zemani cêniy heqê inan waştê ke şaranê çağê kıhani de werênayışi u ancênayışi veciyê. Serra 184ıne de şagırdê verêni ameyê Universıtey Zurihi ra ke ê cêniy biyê.

Serra 1863yıne ra tepeya universıtey rê amarê cıkewtışê cêniyani berziyayê. Politika rê cıkewtışê cêniyan zi dıma Revolusyonê Fransızi sıfte kerdo. Serra 1791ıne de Deklarasyonê Heqanê Cêniyan terefê Olympe de Gougesi ra vıraziyao. Revolusyonê 1831 u 1848i de cêniyê Fransiz heqa weçınitene teleb kerdo, İngıltere de zi heqanê cêniyan sero waştışê verêni 1832 de ameyê. Ninan teber de dewletê İskandinavi de cêniy serra 1880yıne ra tepeya heqê inanê politiki ilan kerdê.