Herbê Dınyayê Yewıne
Herbê Dınyayê Yewıne serra 1914ıne ra hetan 1918ıne Ewropa de, Rocakewtena Miyani, Afrika û Asya Miyanêne de ameo kerdene. Na herb de 17 milyoni insan kışiyao.
| Herbê Dınyayê Yewıne | |
|---|---|
 | |
| Melumat | |
| İzahat | Herbê Dınyaye û historical period |
| Heti | Ewropa, Okyanusya und Australya, Rocakewtena Miyani, Afrika, Asya, Rocvetışo Nezdi, Okyanuso Gırd, Cumhuriyetê Şariê Çini, Okyanuso Hind û Okyanuso Atlantik |
| Demê cıkewtışi | |
| Demê weşbiyayışi | |
| Eleqeyın | Dewletê İtilafi, Dewletê İttifaqi, Australya û Qraliya Yewbiyayiya Britanya Gırde u İrlanda |
| Peyên | Herbê Dınyayê Dıyine û interwar period |
| Mewzuyê muhimi | Skirmish at Joncherey, German invasion of Belgium, German occupation of Luxembourg during World War I, Battle of Liège, Battle of the Frontiers, Battle of Mulhouse û Togoland campaign |
| Merdışi | 17 000 000 |
| Cebhey | Battle of San Matteo, Paris Peace Conference, European theater of World War I, Middle Eastern theater of World War I, African theater of World War I, Asian and Pacific theater of World War I, naval warfare of World War I û Q101626779 |
No herb tewr vırênde wertê İmperatoriya Almani û İmperatoriya Awısturya yew het de, heto bin de ki İmperatoriya İngılızi, Fransa, İrlanda, İmperatoriya Rusya û Sırbıstani de amo kerdene. Mareşalê İmperatoriya Almani Belçıka û Luksemburgi zi gêno herb.
Peyderpey İmperatoriya Usmanıcan, Bulgarıstan zi hetê Dewletanê Amerikaê Yewbiyaeyan, Japonya, İtalya, Portekiz, Romanya, Yunanıstani de kunê/kewtê herb.
Na herbê dınya de tewr vırênde de 25 dugel û koloniyanê ninan herb kerd. O dem de nufısê dınya 1,35 milyar kes biyo.
Herb senin veciya?
bıvurneHerb demê 28ê Temmuza serra 1914ıne de Sırbıstan rê ceng-ilan-kerdena İmperatoriya Awısturya û Macaristani ra tepiya veciya. 30ê Temmuza 1914ıne de ki Rusya leşkerê xo ardo têmiyan û be Sırbıstani rê phışti-dayene ra kuna herb.
Cengê Dınyayo Yewıne, tarixe dınya de cengo de tewr xırabıni û tewr gırdi biyo. Ceng, tewr verêni qıta Ewropa da sıfte kerdo û bahdo ebe koloniyanê Ewropayıcan , her cayê dınya rê reşto. Cengê Dınyayo Yewıne zaf sebeban ra ameyo meydan. Ekonomiye no sebeban ra yewo. Wexto ke Ronesans û Reform biyo Ewropa de, ekonomiya tayê dewletanê qıta Ewropa zaf raver şiyo û zaf quwetın biyo. Tewr verêni, dewletê İspanya û Portekizi, qıta Amerikay keşıf kerdo û ê na mıntıqey kolonize kerdo. İspanyolan û Portekizıcan ra dıme, dewletê Britanyaya Gırde, Fransa, Hollanda zi kolonizekerdış rê destpe kerdo. Ebe kolonizekerdışi, qıta Ewropa zaf biyo quwetıni,ekonomiya cı zaf raver şiyo û Dewrimo İndustri ameyo meydan qıta Ewropa de. Ebe Dewrımo İndustriy, miyandê dewletê Ewropay reqabet zaf leze (sur'at) dayo û dewletê Ewropa kolonizekerdış rê deha leze dewam kerdo. Serra 1990 de %90ê erdê qıta Afrika û leteyê %99ê Pasifiki terefê dewletanê Ewropa (zey Britanyaya Gırde û Fransa ) kolonize biyo. Dewletê ke raver nêşiyê, dewletê Ewropay rê xover nêdayo û terefê Ewropayıcan işğal biyo. Ewropayıci nê erdi rê raey, rayê asıni, limani vıraşto, seba asenkerdışo kolonizekerdış. Serrê seserra 20ıniê verêni de tayê dewletê Ewropay zey Britanyaya Gırde, Fransa, Hollanda, İspanya zafê erdê dınyay kolonize kerdo û Almanya û İtalya rê seba kolonizekerdışi ca nêmendo. Çunkê erdê dewletê Almanya û İtalya goreyê erdê dewletanê binan ra deha dıme yew biyo. Riyê no hedisey ra miyandê dewletê Ewropa reqabet zaf sur'et grewto. Ewropayıci, qıteyê binan ra Ewropa rê zaf madeni û mexsulê tıcareti ardo. Hetê bini ra, seserra 18ıne de Ewropa de İxlılalê Fransızi ameyo meydan û nasyonalizm zaf berziyao. No sebeb ra, dewletê ke zaf herayo biyo û erdê cı wayirê zaf mılletan biyo, no hedise ra zaf zerar diyo, zey İmperatoriya Usmanıcan, Awıstırya - Macarıstan, İmperatoriya Rusya. Wexto ke Rusi û Awusturyayıci leteyê erdê Usmanıcano Balkani grewto, mabênê Rusan û Awıstıryayıcan reqabet zaf berz rê veto û mıntıqa Balkani ameyo halê qupê baruti. Rusya waşto ki heme Slavan wa yew bıbo û şarê Slavi, zey Sırbi, Çeki, Xırwati û Slowaki rê pist (desteg) dayo û no sebeb ra şarê Slawan Awıstırya - Macarıstan rê isyan kerdo. No sebeb Awıstırya - Macarıstan û İmperatoriya Rusyay yewbini rê dışman kerdo. Qısımê Ewropaya bini de, Ewropaya Rocawani de serra 1870 de İtalya yew biyo, serra 1871 de zi erdê Almanya te lewe ameyo. Sazbiyayışê dewletê Almanya û İtalya, Fransa zaf birehat kerdo çunki tewr pey serra 1871 de Almanya yew ceng de Fransa meğlub kerdo û Fransa eyaletê Alsace-Loireney ebe yew haştiye Almaya rê dayo. Eyaletê Alsace-Loreine terefê komır ra zaf zengıno, no sebeb ra Fransa na mıntıqa her wext Almanya ra peyser waşto. Raverşiyayış û gırbiyayışo Almanya ra dıme Fransa û Rusya yew yewiya vıraşto. Bahdo Britanyaya Gırde zi no yewiya rê tey biyo. Hetê bini ra Almanya, İtalya û Awıstırya - Macarıstan zi yewiya vıraşto. Yewiya Almanya, İtalya û Awıstırya - Macarıstani rê Dewletê İxtılafi vaciyayo, Yewiya Rusya, Fransa û Britanyaya Gırde rê Dewletê İttifaqi vaciyayo. Arşiduko Awıstırya - Macarıstani Ferdinand, 28 Heziran 1914 de , roca Sırbano milli de şı sûka Sarajevo. Yew Sırbo ke ameyo inca Sırbıstan ra , Arşiduk Ferdinan û cıniya xo kışto. No hedisey ra dıme Awıstırya - Macarıstan Sırbıstan rê yew ultinatom dayo û kamê ke Arşiduk kışto inan peyser waşto. Ema Sırbıstan no waştış qebul nêkerdo. No hedisey ra dıma Awıstırya - Macarıstan, Sırbıstan rê ceng ilan kerdo. Bahdo Temuz 30 de Rusya Awıstırya - Macarıstan rê ceng ilan kerdo. Bahdo Almanya 1 Agustos de Rusya rê , Agustos 2 de Belçika rê û Agustos 3 de zi Fransa rê û ceng ilan kerdo. No hedise ra dıme Britanyaya Gırde zi Agustos 4 de Almanya rê ceng ilan kerdo û ebe na rae ceng yew hefte de heme qıta Ewropa ra hera biyo. Roca Cengio tewr verên de Gruba İxlitafi şı zaf leze û zafê erdê Ewropa işğal kerdo. Ema dergiya cengi ra, ekonomiya Almanya rê zaf zerar diyo û ebe waştışo Almanya, İmperatoriya Usmanıcan zi ceng rê daxil biyo û no hedisey, dergiya cengi dergêr kerdo ema ebe daxilbiyayışo Dewletê Amerikayê Yewbiyayey dergiya cengi zaf kemiyayo û ceng peyiye grewto.
Dewletê İxtilafi
bıvurne- Almanya
- İmperatoriya Awıstırya - Macarıstan
- İtalya ( serra 1915ıne de hetê cı vuriyo)
- İmperatoriya Usmanıcan (1914)
- Bulğarıstan (1915)
Dewletê İttıfaqi
bıvurne- Britanya Gırde
- Fransa
- Rusya
- Japonya (1914)
- Romanya (1916)
- Dewletê Amerikayê Yewbiyayey (1917)
- Yunanıstan (1917)
- Çin (1917)