Muradan
| No nuşte standardanê Wikipediya ra peyser mendo u zerrekê xo hewl niyo! No nuşte gani dest ra ravêro u reyna bınusiyo!
|
Muradan (ya zî Muradon, be Tirkî: Dilektaşı) yew dewa Dara Hênî ya û giredayê wîlayetî Çolîgî ya. Çolîgê di cayê Muradan û herra ya ra vanê Zîktê. Şarê dewê Zazayo û Zazakî qal keno. Namey Muradan, Muradê ko dew vîraşta û avayî kerda namey ey ra yena. Verva Murad namey nê cay Tus bî. Badê 1961 di namey hemi dewan kerdî Tirkî. Namey dewê Muradan zî kerdo Dîlektaşi.
| Muradan | |
|---|---|
| Resım | |
| Melumat | |
| Xısusiyet | Dewi |
| Dewlete | Tırkiya |
| Qeza | Dara Hêni[1][2] |
| Çiyo bin | |
| Kamiya Geonamesi | 304143 |
| Xerita | |
 | |
Rocvetişê (şerqê) Muradan di dewan Şernan û Sêfan, zimey (şimalê) di dewê Şemsan, rocawan (ğerb) di dewan Cansur û Vazenan, veroc (cenub) di dewa Rêz esta.
Rîyê erd û nifusî bıvurne
Dewê Muradanê di erazî ko mîyanê dew û teverê dew dîyo, dere û derxole yo. Raşteyê hîra û gol çînî yî. Mîyanê erazî di 300 û 400 m su û banîyî estî. Çotla û Qîlê Şemo dew ra 1200 û 1300 m berzî. Erazîyê Muradanê nîzdîyê 450 km2 yo. Nifusê dewê Muradan demê Wasmanan û demê Komarê di tîm û tîm bîyo zed.
Îklim bıvurne
îklîmê dewê Muradan wexta ko 1975 ra ver Herema Rocvetişê Anatolîye di bendaw nêvîraştîbî serr di 8 aşme vor war di mendenê û ca ca 2 metre vor benê. Tîm û tîm wîşka benê. Badê bendawan ra hewa bîney bîyo şenîk. Vor sey ver nêvarena. Zaf dewam bîkîro 6 aşme vor war di manena. O koyo ko 2940 metre berzo û dew paşte xo da wa ci serr di 10 aşme vor manena. Têkîn serran di no ko di vor qet nêqedîya wa. Hune Çotla di vor zaf varena. Zîmîstan zaf serdîn û wîşk vîyareno. Çotla di dar û bîrr çînî yo. Hewayê dew hamnan zaf hênîk o. Tîrêjî tîj tîk nêdanê dew ser.
Dewê Muradanê di hewa zîmîstanê di zaf xîdar vîyareno. Aşma tîşrîn ra heta aşma nîsanê di vor bena. Vor ca ca nizdî 2 metre ca gena. Wukê dew zî zaf xîdaro. Zîmîstanê di hew hew rayê qewyenî. Serra 1990 ra ver dewîjan zad û çekçoleyê payîzê di guretenî û mîyanê zîmîstanê di karê yînan nêkowtenê bacar. La serra 1990 ra pey rayê bî gîredayê Rayên Bîngeyî yê Tirkîya. Uca ra pey dewîjî bîney bîyî rehet. Rayê dew, badê vor varayîş di zerrê hefteyek di abeno. Hamnanê di hewayê dew, hewayê ware yo. Zêy hewayê deşt germîn nêbeno. Deşte di pelê daran nêleqeno la dewê di va yena, ruçîkê merdîm kena wenîk. Dewa Moradanê di amnan di aşmeyo, Temmuz û tewax. Wesar di aşmeyo, gulan û hezîrano. Payîz keşkulan û kevçero. La zîmîstan zî 6 aşme dewam keno.
Tarîx bıvurne
Mêjuyê (tarîx) 2ê Tewax 1999e di derheqê dîrokîyê Dewa Muradonê di goreyê zonayên ko pîronê dewê ra ma kerdî are, derheqê çi wext dew awa bîya û mêjuyê dew çi wext ra destpê keno, zanayên ko ma dest kerdî, serra 1780 di awakarê dew Morad dewa ko bakurê Dara Hênî di mîyanê darîstanê di ya, Tarçur di kar û gurîyê cuyîşê di bî, ruejek, bînateyê ey û cîranên ey di pêvçunek vêjena. Morad hetê rocvetiş re pîya bîrayên xo û tutên xo û zafîn pezên xo kuweno cehde. Cehde di bîrayên ey sebebê terk kerdîşê dew wî sucdar kerdo qerarê xo gîrewto ey ra bîyî cîya. Her yew heteka şîno. Morad tutanê xo geno yeno dewa Vazenan. Etîya di axayê Vazenan Şêy Hesen dir beno şinasî. Di serr cayê axayê Vazenan Şêy Hesenê di vîndeno. Gunîyê Şêy Hesenê Muradê re gîryena. Moradê verar keno. Ê Şêy Hesenê dew ra dûr, her hetê ya dar û bîrr, cîyê ko heywanên bêwehşî ra ber çîyek çîni yo. Mezrayek esta. Namey ya us a. Tusê di gûmeyekê Şêy Hesenê est o. Zîmîstan pezên xo beno Etîya di weye keno. Morad u Şêy Hesen pîya pesên xo no gûme di kenî weye.
Ê hîrê heb bîrayên Muradê ko ey ra herdîye şîyî, yewek şîyo Parmukê Cêr, yewek şîyo dewê Şemsan, yewek zî şîyo Xinisê Erzurumê dî nayeno ro. O ko şîyo Parmukê Cêrê ewro paşnameya Kizilaslan gîrewto. O ko şîyo Dewê Şemsanê ewro paşnameya Barîşçîl gîrewto. O ko şîyo Xinis, ey di re mudeyek têkîlî vîrazîya wa, labele heta nê seserra pêyîn têkîlî biryawa.
Wextan ra wextek Şêy Hesen Tus dano Morad. Labele Tus suyeka di manena. Aw ra dûr a. dar û bîrr ra çîm çîmê nêvîneno. Qet nalçîx nêşuyo mîyanê nê daran. Tusê di mêşna û manga xo ra nêcuyenî. Weye kerdîşê bîz zî tersê vergan ra zor o. Murad na Tus qebul nêkeno. Qayîlo cîyê Şêy Hesenê di bimano.
Şîyayiş û ameyiş bıvurne
Cehdeyê erebeyê serrê 1981ê dî ame. 1975 ra nat cehdeyê erebe bîbî. Rayê Muradanê 10 km serê rayê Valer û rayê Nederan ra 2 km het raşt ser ra. Dewa Muradanê Valer ra 12 km, Nederan ra 26 km, Darê Hênî ra 26 km Çolîg ra 46 km dûr a. Wexta ko cehdeyê erebe nêamebi Dewa Muradanê şîyayîş û ameyîş demek pê rayê asîn kerde yo. Dew ra nîzd îstesyonê rayê asîn istesyonê Dîk a. Dew ra 10 km dûr a. Rayo asîn 1949ê di ameyo istesyona Dîk. Wexta ko rayo asîn zî çinî bi dewîjan karê bazîrganî hem Darê Hênî ra, hem zî Dîyarbekî ra zaf zaf pê mayîn û qatîran kerdo.
Wendiş û nuştiş bıvurne
Dewê Muradanê di 1952 di mekteb abîya. Na mekteb hema nêqedîya bî serrek ver qîjên dew, wadeyekê keyeyê Emerê Husê Emerê di perwerde vîrazîyo. Bi destê Gexîyîj malîm Nuredîn Tanê ra ameyo vîraştîn. Na mektebê di heta serra 2000 mîyanê dew di ders da wa tutanê. 2000 di dew ra 2 km dûr di Dara Bogê di mekteba newî vîrazîya wa. Ewîl semedê hemîn dewanê Tawus û Sêfan û Şernan mekteb proje bîbî. Barco na proje dewlet war di verda, mekteb zî Muradanîjanê re mend. Perwerdeyo mecbûrî 8 serre yo ama mektebê Muradanê 5 serre ya. Tutî dew 5 serr ra dîm 3 serr zî mekteba nahîyeya Valer di wenenî. Lîse û Zanînge, ya pansîyonan di mendenî, ya zî bajaranê di cayê merdîmên xo di wenenî.
Dewê Muradanê di ey dewan bînan ra wendîş û nuştîş zaf xurt o. Cumerdanê di %65, cînîyanê di %25 wendiş û nuştiş est o. Dewê di %40 zanî Tirkî qise bikirî. Dew di %100 zerrê keye xo di Zazakî qise kenî.