Wikipedia

Zaza

Yew şarê İrankiyo

Zazay (Şarê Ma, Dımıli, Kırd ya zi Kırmanc), yew şaro İrankiyo. Letey gruba İranican ra, mıletê dê zımey rocawanio İrankiyo.[1][2][3][4][5][6][7][8][9][10][11][12] Anatoliye de, vêşêri Semsûr (Aldûş), Bıdlis (Motki), Dêsım, Meletiya (Arapgir) (Pötürge), Erzıngan, Sêwaz (Zera), Erzurum (Xınıs), Muş (Varto), Çolig, Qeyseriye (Sarız), Diyarbekır (Hêni, Qulp, Piran, Çêrmug), Xarpêt (Pali, Maden, Qeze) Rıha (Sêwrege), Gumuşxane (Kelkit) (Şiran), Aqseraiye, Qers (Selim) de cıwiyenê. Dınya sero texminen 3-4 milyoni Zazay estê.[13]

Zaza
Gruba etnike
Melumat
Cıwiyayış Tırkiya, Almanya, Fransa, Qraliya Yewbiyayiye û İran
Rêçe Şarê İranki
Nıfus 3 200 000
Din İslam, İslamo Sunni, Şıiyiye û Elewi
Formê bini Zazi

Rıçıkê namey Zazay

Çımanê arkaikan (demê veri, antiki) dı namey Zaza est biyê. Çımanê Akadki, Aramki, Hititki, İbranki, Pekliki, Urartuki u arkaikanê binan de u tabletê inanê mıxi dı, nuştey And-Antik (Tewrate) de name Zaza vêreno. Çımanê demê miyanêni (Çağo Miyanên) dı aseno ke name Zaza zey ‘Zawzan, Zuzan, Zazan’ vêrdo. Tewr verên nameyê Zaza nuştan ra Kıtabey Bisutun de verêno. İV serra 552yıne de demê Qıralê Persi Darius eyaletê İrani Hemedan dı no kıtabe ameyo nuştene. Kıtabe letey vistıni de namey mıntıqay Zāzāna nusiyeno u a mıntıqa ewro cêrê Royê Fırati mocneno, yani cayê Zazaistani nêmocneno. [14]

Welat u ğeribiye

Welatê Zazayan hetê iqtısadi ra quwetın û avêrşiyaye niyo. A ri ra, xeylê dewıcan dewê xo ca verday (terk kerdi), bar kerd, şiy ğeribiye. Feqet politika dewlete heni kewta damaranê şari ke, metropolanê Tırkiya (Estamol, Anqara, İzmir, Bursa, Adana) de bo, Ewropa (Almanya, Fransa, İsweç (Swêd)) de bo, bılxasa şarê Zazayanê Elewiyan zıwanê xo rê bi xam u kewt dûri, domanê qıci Zazaki nêmusay. Mıllet kewt halo henên ke, pil u qıci nêşa zıwanê ma u piyê xo ra yewbini de, merdumanê xo de qısey bıkerê.

Zazaistan

Zazaistan yew mıntıqa coğrafiya ke Zazay tede zafine derê, yani hetê nıfusi ra parçey gırdi vırazenê. Hetê coğrafya ra Zazaistan rocakewtene u zımey rocakewtena verocê nêmadey Anadoliye (Asya Qıce) de ca gêno.

Gorey Dr. Zılfi Selcani, nuştey xo Averşiyayışê Tarixê Zıwanê Zazaki ra, perra 114-115 de yew xaritey Zazaistani esto. Gorey ey Zazaistan be xo, wılayetanê Erzıngan, Xarpêt u Dersım (pêro piya), Urfa, Malatya, Sêwaz, Bitlis, Çewlıg, Erzurum, Diyarbekır u Muşi (lete be lete) gêno xo miyan.

Namey Zazaistani zi tewr veri Ebubekir Pamukçuy eşto ver, vıraşto. Gorey Pamukçuy hem Tırki hem zi Kurdi siyaaset de realitey Zazayan red kenê, qebul nêkenê. Coka zi herunda Kurdıstani, gani Zazay caê xo rê gani vacê ''Zazaistan''.

Din u itıqad

Dinê şarê Zazayan leteyê İslam u leteo bin Elewiyo. Hetê mezhebi ya ki itıqadi ra letey şarê Zazayanê zımey ke Elewiyo, leto bin ki veroc u merkez de Sunniyo. Şarê Zazayan miyan de Hermeni u Suryaniy estê ke Zazaki qısey kenê, labelê ya itıqadê xo nêvırnao ya ki tenya kamiya cı menda.

Zıwan

 
Zonê ma û Zonê Şare İrani

Zıwanê Zazayan Zazakiyo u aidê zıwananê İrankiyano, yew zıwanê do İrankiyo zımeo rocawano. Zey her zıwani, bılxasa coğrafyaya Anadoliye û Mezopotamya u Kofkasya de, Zazaki ki xeylê zıwanan de irtıbatê xo biyo, zıwanê bini tesir kerdê, tesirê zıwananê binan de ki mendo. Zıwananê Farski, Belucki, Goranki, Sengserki, Mazenderanki, Talışki u Gileki ra nezdiyo. Mıntıqay Mezopotamya Zımey u Anatoliye de texminen 4-6 milyon insani Zazaki qısey kenê (qali kenê).

Zazaki Sımnanki Gileki Tatki Talışki
şın- şenn- şunn- şend- şed-
yen- an- an- amand- omed-
van- van- gun- otn- voted-
vin- ? in vin- vin-
ken- ken- kun- könd- kerded-
ez şına e şenni men şunem ez meşem/men şenden ez şedam

Folklor u kultur

 
Roca Zonê ma

Zazay hetê folklor u kulturi ra şaranê İrankiyê binan ra nezdiyê, nê mıletan miyan de xeylê çiy kewtê têmiyan. Zazayan tarix de heyato feodal ramıto, dewan de cıwiyê, cıte kerda û wayirê naxıran biyê. Tayê werê Zazayan babıko, bıcıke, zerveti, keşkaw, helisa, malez, patila, pêsare, şir, bıcıka qatqatıne, çhebelek, dogma, serun, totur aw, mawsta, çırvila u ê binê.

Zazayan miyan de enê roşani yenê firazkerdış:

  • Roşanê Remezani
  • Roşanê Qurbani
  • Kormışkan
  • Hewtemal
    • Hewtemalo Pil
    • Hewtemalo Qıc
  • Qereçarseme
  • Newê Marti
  • Gağand (Gağan)
  • Rocey (Rocê) Xızıri
  • Rocey İmaman (Rocê İmamu)

Muzik

Enstrumanan ra thembur, curre, keman, qırnata, dağule, zurna, thıpıke (tef) uêb. amêne cınıtene. Şüare, lawıke/deyre , hewaê kay (muzikê veyvey), dêse (ilahi) muzikê şari de zaf caê de mıqerremi pê gênê u tarixê muzikê şarê Zazay de zaf muhımê. Muzikê Zazayio nıkaên reşto standardanê muzikê dınya.

Edebiyat

Edebiyatê Zazayan de vinayışê eserê tewr khani serra 1798ıne de biyo terefê İsa Beg bin Alīyi ra serra 1798ıne de nusiyo. Serra 1892de Ehmedê Xasi, serra 1903 de Usman Efendiyo Babıc mewlid nuşto. Serra 1980ıne ra dıme Ewropa u Tırkiya de zaf pêseroki û dokumanê Zazaki veciyayi.

Qayt kerên:

Çımeyi

  1. ↑ Andrews, Peter Alford 1989: Ethnic Groups in the Republic of Turkey. Wiesbaden
  2. ↑ Asatrian, Garnik. S. / Gevorgian, N. Kh. 1988:“ Zāzā Miscellany: Notes on some religious customs and institutions.“ In: Hommage et Opera Minora (Acta Iranica). Volume XII. Leiden.
  3. ↑ Asatrian, Garnik 1995: „Dimlī“. In: Encyclopedia Iranica. Online: [1]
  4. ↑ Çağlayan, Hüseyin 1995: Die Schwäche der türkischen Arbeiterbewegung im Kontext der nationalen Bewegung (1908-1945). Frankfurt.
  5. ↑ Fırat, Gülsün 2010: Dersim’de etnik kimlik: Herkesin bildiği sır: Dersim. İstanbul.
  6. ↑ Gündüzkanat, Kahraman 1997: Die Rolle des Bildungswesens beim Demokratisierungsprozeß in der Türkei unter besonderer Berücksichtigung der Dimili (Kirmanc-, Zaza-) Ethnizität. Münster.
  7. ↑ Kehl-Bodrogi, Krisztina 1998: „Wir sind ein Volk!“ Identitätspolitiken unter den Zaza (Türkei) in der europäischen Diaspora, Bd. 48/2, Sociologus, S. 111-135.
  8. ↑ Schulz-Golstein, Esther 2013: Die Sonne blieb stehen. Der Genozid in Dêsim 1937/38. Band 2. Neckenmarkt, Avusturya."
  9. ↑ Tahta, Selahattin 2002: Ursprung und Entwicklung der Zaza-Nationalbewegung im Lichte ihrer politischen und literarischen Veröffentlichungen. Unpublished Master Thesis. Berlin.
  10. ↑ Taş, Cemal 2007: Roê Kırmanciye (Told by Hesen Aliyê Sey Kemali). İstanbul.
  11. ↑ Taşçı, Hülya 2006: Identität und Ethnizität in der Bundesrepublik Deutschland am Beispiel der zweiten Generation der Aleviten aus der Republik Türkei. Münster.
  12. ↑ Werner, Eberhard 2012: Bibelübersetzung – Schnittstelle zwischen Kulturen. Zusammenhänge dargestellt an der Sprache und Kultur der Zaza. Bonn/Nürnberg.
  13. ↑ Krisztina Kehl-Bodrogi, "Wir sind ein Volk"
  14. ↑ Yaşar ARATEMÜR, “Arkaik Kaynaklardan Modern Kaynaklara Zazaca ve Zazalar”, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011, s. 227-246.

Proceyê bırayi

  Wikimedia Commons de

Zaza sero dehana vêşi wesiqey estê.

Siteyi

Retrieved from "https://diq.wikipedia.org/w/index.php?title=Zaza&oldid=534135"