Xızıro Khal
Yitiqatê Kırmanciye de Hazar Çêverê Serê Sodıri
| Xızıro Khal | |
|---|---|
 | |
| Melumato şexsi | |
| Cınsiyet | Camêrd |
Anadoliye ra bıcê hatanu Asya Düri yitiqatê zafine de Xızır esto. Xızıri, her mılet xo rê eve çımê vêneno. Kami çım de "mordemê sata tengewo", kami çım de "sevekdarê dar u beri, khewe u bostanio", kami çım de ki çiyo de bino.
Şarê Dêrsımi, Anadoliye de geçê şarqi rawo. Ma wazenime ke naca de ero cı bıfetelime ke ala no sarê Dêrsımi Xızıri nas keno, nêkeno? Eke nas keno yine çım de Xızır kamo? Şiya Xızıri yitiqat u kulturê dine de çıtur asena, no çıtur sewlê xo dano ra lavatiya dine ser?
Qe yitiqatê sıma ro cı bêro qe mêro, sarê Dêrsımi ke qeseykerdene musnê domanunê xo, tewr verênde domani na qesa "Xızır"i musenê. Ni ke domanu cênê xo vırane, vanê "Xızır to mı rê pil kero!". Nanê ro, vanê "Xızır to mı rê khal kero!". Duwa u recay kenê, vanê "Xızır to wayirê emrê dergi kero!" Eve na qeyde domani namê Xızıri musenê. Domani ke hurdi hurdi feteliyayi ki nafa hekmeta Xızıri vênenê. Hard de lulık ke bıvênê, pi vano "Name ni Astorê Heqio". Hes ke bıvênê, vano "Xızıri no kerdo hes". Dare ke bıvênê, vano "Dara Xızıria". Gol ke bıvênê, vano "Golê Xızırio". Ko ke bıvênê, vano "Mekenê Xızırio". Nisange ke bıvênê, vano "Nisangê Xızırio". Domanê sarê Dêrsımi işte nia benê pili.
Eke heni ro sarê Dêrsımi çım de Xızır zobinawo. Sarê Dêrsımi, Tırki be Kurdan ra ke Xızıri kamci çım ra vênenê, yi na çım ra nêvênenê. Yitiqatê Kırmanciye de Xızır, teyna "mordemê sata tenge" niyo. Xızır, Yitiqatê Kırmanciye de Heqo. Heq, hazar u jü namunê Xızıri ra jükeko. Namê diyê jü "Xızıro Khal"o, jü "Khalo Sıpê"wo, jü "Asparê Astorê Qıri"yo, jü "Wayir"o, jü "Xızırê Bonê Taseniye"o, jü "Xızırê Pırdê Suri"yo, jü "Meymanê Hewsê Qızılbeli"yo, jü "Meymanê Ana Yemise"wo... Ma nêşikinime ke nine eve mardene bıqedenime.
Xızır, Yitiqatê Kırmanciye de Wayiro. Wayir ki Yitiqatê Kırmanciye de jü niyo. Xızır, Yitiqatê Kırmanciye de Astarê Destê Sodırio. Yitiqatê sarê Dêrsımi de caê seri Xızıri dero. Xızır, Wayirê sarê Dêrsımio. Xızır, yitiqatê Dêrsımi de Wayirê dinawo, ama yitiqatê dine de tek Wayir ki Xızır niyo. Wena Yitiqatê Kırmanciye de Wayirê çêi esto ke no sarê çêi sevekneno; Wayirê Mali esto ke no mali sevekneno; Wayirê Jiar u Diaru be Wayirê Khurêsu ra esto ke ni ki qomê Dêrsımi seveknenê.
Tavi ke Xızır Wayirê serrio. Yitiqatê Kırmanciye "düalist"o, no rındêni be xıravêni sero vazno ra. Çımê rındêni, roştêni be xêrêni de Khurês, Duzgın, Wayirê Jiar u Diaru be Wayirê Çêi ra esto ke sare nine Xızıro. Çımê xıraviye, tariye be gıraniye de ki Mordemê Nêweşiye, Mılaketê Gıraniye be Mılaketê Xıraviye estê. Sare nine Evdıl Musawo. Ni, eskerê Evdıl Musayê. Ni, qe jü xıraviye bê izna di nêkenê. Evdıl Musa Sereskerê xıraviyewo. Xıraviye be rındiye ra boyna jüvin de perodayis dera. Xıraviye qe pê rındiye nêşikina.
Tavi heto binde ki raa Evdıl Musay de eke bi tari loqme danê, cêrenê Evdıl Musay vero ke wo eskerê xo yine ser meerzo, yine rê xıraviye mekero.
Xızır ke va, mordem gereke Astorê Qıri ki biaro xo viri. Yitiqatê Kırmanciye de Astoro Qır jê şiya Xızıri dira nêvışino. Xızır mordemo de ciamerdo, kokımo, hêrdisa xuya sıpiya de derge esta, kıncê xo sıpêyê, çüyê ki dest dera. Mordemê kokımi rê tavi ke astor lazımo. Astoro Qır ki jê Xızıri sıpêwo. Coku sarê Dêrsımi namunê Xızıri ra jü ki "Sıpêla" no pa.
Jiar u Diarê Dêrsımi pey de jêde namê Xızıri esto. Taê Jiar u Diarê Dêrsımi estê ke nine pey de teyna namê Astorê Qıri esto. Sarê Dêrsımi Astoro Qır gol de diyo gol kerdo Jiare, kemer de diyo kemer kerdo Jiare. Astoro Qır Xızırê Khali ra nêbırno ra, qırvani kerdê, eştê lıngunê Qıri ver. Coku, cem u cematunê sarê Dêrsımi de ke bavay venga Heqi danê, kılama heqiye eve namê Xızıri, Astorê Qıri, Khurêşi, Duzgıni kenê ra cı vanê eve nine ki xelesnenê.
Xızır, Wayirê çerx u pewrazio, Wayirê hard u asmênio, Wayirê ram u comerdiyewo. Xızır, teyna mordemê sata tenge niyo, verênde mordemê sata wesewo. Kami ke weşiye de Xızır ardo ra xo viri, tengiye de ki Xızıri wo xo viri ra nêveto. Kami ke weşiye de Xızır nêardo ra xo viri, tengiye de jü pasqule ki Xızıri eşta qena di.
Xızır albazê ğeribuno, piyê bêkesuno, omedê feqiruno, xelasê xelasuno. Coku Xızır boyna dılxê kokımu be feqiru dero. Xızıri de Cenet u Ceneme çino. Wo hesavê xo na dina de vêneno. Kuyno dılxê kokımê de feqiri yeno to keno yintam. Xora ke tı kokımu be feqiru rê wayir veciya, yine sero şiya, yine çık ke waşt to da cı, to yi seveknay Xızır ki varneno to ro, jüya to keno hazare. Nê eke to ke ri kokımu be feqiru nêda, yine rê wayir nêveciya, yi nêseveknay wo taw Xızır ki adırê mordemê nianêni sayneno.
Xızıri çım de cêni u ciamerd jüyo. Wo, Qızılbel de ke Dewrês Sılêmani rê biyo meyman, Taseniye de ki Ana Yemise rê biyo meyman. Yitiqatê Kırmanciye de cêni u ciamerdi jüvini ra nêbırninê ra, domanu ki nêerzenê hetê pey. Raa heqiye de kes nêzano ke Heq kami dero; cêniye dero, ciamerdi dero, domani dero?
Mıslımani bê, İsewi bê ni qe Heqê xo nêvênenê. Ama sarê Dêrsımi heni niyo. Xızır, Dêrsım de Kemerê Duzgıni dero, Jêle dero, Golê Buyer Bavay dero, Bağıra Sıpiye dero, Koyê Qosani dero, Yıxır Gol dero, Taseniya dewa Bamasuru dero, Qızılbela dewa Khurêsu dero... Koti vacê uca dero. To ke zerrê Xızırê xo vıraşto, koti ke vacê uca Qırê xo rameno verê to.
Xızır, mordemo de zerrehirawo. Kami ke piştigê Xızırê xo de mokem pêgureto, yi ra nêxapiyo, mordemo nianên şikino ke Xızırê xo de çiyê sero vêreno ki. Dêrsımi ra Dewrêsê Xızıri ra vato "Dêrsım ke qırr kerd tı koti biya?" Qızılbel de Dewrês Sılêmani cı ra vato "Eskerê Evdıl Musay ke erzeno ma ser çıra ma rê wayir nêvecina?" Kamci yitiqat de mordem Heqê xo de nia jê dı bırau nano werê?
Des u dı asmu ra yew aşme, sarê Dêrsımi Xızırê xo rê bırna ra. Nae ra "Asma Xızıri" vanê. Asma Xızıri, asma Gağandi ra dıme, ama asma Gucige ra raveri yena, wortê ni dı asmu de manena. Hesavê qeleme (Miladi) ra ke 13ê wa (l3, Ocak), hesavê ma ra (Rumi) 1ê asma Xızıri vano. Na aşme de çar heşti Rocê Xızırio. Rocê Xızıri hirê rocio. Şêseme, çarseme, phoncseme roce cênê, yene qırvanu kenê. Sarê Dêrsımi pêro zerre jü heşti de Rocê Xızıri nêcênê. Ca be ca, dewe be dewe, ucağe be ucağe, aşire be aşire herkes na çar heştu ra jü de cêno. Tavi, asma Xızıri de Xızır vecino meymaniye. Xızır ke dine rê kamci heşt de biyo meyman, yi ki Rocê Xızıri wo heşt de cênê.
Fıkrê Xızıri be kerdena Xızırê Dêrsımi, ma no nusto kılm de şikinime ke nia hunde qalê cı bime. Xızırê Dêrsımi ke nia yeno meydan, eke heniro no sewlê xo çıtur dano ra lavatiya sarê Dêrsımi ser? Verênde kokımunê Dêrsımi ra bıcêrime. Kokımê Dêrsımi ke hêrdise verdanê meqes panênanê. Çıra? Xızıro Khal meqes hêrdisa xo ra nênano, coku. Yi ki wazenê ke jê Xızırê xo bıasê. Jü ke meqes na hêrdisa xo ra pê di kay kenê, vanê "Hêrdiso kırrık!"
Verênde her keşi waştêne ke jü astoro de qır bonco bınê xo. Xızır, Astorê Qıri serowo coku. Sarê Dêrsımi verênde kıncê sıpi kerdêne pay. Coku, İhsan Sabri Çağlayangil sarê Dêrsımi ra "Beyaz donlular" (tumanê sıpiyini) vano. (LS. Çağlıyangil, Anılarım, Güneş Yayınları, s.45) Xızırê sarê Dêrsımi sıpê gureto xo ra, coku yine ki sıpê kerdo pay.
Bêrime xort u çênekunê ma: Xızır çıtur ke tenganiye de reseno mordemi, gencê ma ki na qeyde Xızırê xo yemişê lavatiya xo kenê. Xızır çıtur ke koto dılxê kokımu be feqiru yi seveknê, gencê ma ki feqir u fıqaru seveknenê, dewıcunê bêhardi seveknenê, "proleterya" seveknenê. Kam ke hetê nine de niyo yi de danê pêro. Tavi, Xızırê mordemi ke isyankar bi, seveta kokımu be feqiru ra adırê mordemi sayna, qomê di ki vazeno ra seveta "proleterya" ra adırê sari sayneno. Ma kami ra se vacime?
Xızıro ke cêni u ciamerd jü çım ra di, qomê di ki vazeno ra seveta heqa cêniyu lez keno. Wazeno ke cêni endi şiya ciamerdu ra veciyê, heqê cêniyu be ciamerdu ra çırpa jüvini de bê. Mordemo ke Xızırê xo de na werê, vazeno ra dewlete de ki nano werê, hukumati de ki nano werê, vano "Sıma naca de nêheqêni kenê!", ya ki "Ma tam demoqırasi wazeme!", "Ma adalet wazeme!", "Ma zulım nêwazeme!"
Xızırê mordemi ke xıraviye de, tariye de, nêheqiye de da pêro; qomê di ki vazeno ra xıraviya cemati de, fıkırunê tariyu de, nêheqiya hukımdaru de dano pêro.
Şiya yitiqatê sarê Dêrsımi her dewır de eşto lavatiya dine ser. No vıjêri ki heni bi, ewro ki heniro. Tavi ke yitiqatê dine ewro teyna Xızır niyo, Yitiqatê Kırmanciye niyo. Sarê Dêrsımi Yitiqatê Kırmanciye be Elewiyêni ra girena jüvini. Yitiqatê dine, sentezê ni dı yitiqatuno. Yi, naca de ki raa Xızırê xo de şiyê. Qayt biye ke Ehlibeyt rê nêheqêni biya, Eli rê nêheqêni biya, Des u Dı Yimamu rê nêheqêni biya, coku hetê dine gureto. Ma Xızır ki hetê kokımu be feqiru de nêbi? Mordem gereke nae ki bızano ke Xızır zerrê Elewiyêni ra nêveciyo. Koka ni çand hazar serre xori de sona. Tırki vanê "Yitiqatê mawo khan namê xo Şamanênia." Kurdi ki vanê "Yitiqatê mawo khan namê xo Zerduştênia." Sarê Dêrsımi ki qa Elewiyêni ra raver bêyitiqat nêbi. Kes nêzano ke Xızıri yitiqatê sarê Dêrsımi de çand hazar serrio ke ca gureto. Xızıro ke sarê Dêrsımi cı ra vano "Heqo", yi "Wayir" vêneno yitiqatê jü hazar serri niyo.
Çıtur ke ma nusna, sarê Dersımi Xızıri eve na çım vêneno, wo ki sewlê xo nia dano ra lavatiya dine ser. Sarê Dêrsımi teyna eve zonê Zazaki ra nê, eve yitiqatê Xızıri ra ki ğezna kulturê Anadoliye rê kifato de hewl kerdo. Anadoliye pê nine xo bıgoyno
Sarê Dêrsımi Elewiyêni rê zaf xızmete kerda. Anadoliye de ke "Dêrsım" ra Elewiyêni, Qızılbaşêni yena ra mordemi viri. Dêrsım ra des u dı ucağe Elewi, hem sarê Dêrsım rê hemı ki sarê dormê Dêrsım rê xızmete danê. Qe Tırkki, qe Kırdaşki, qe Zazaki qesey bıkerê pirê Elewiyunê Şarqi têde Dêrsım rae. Sarê Dêrsımi Zazaki qesey keno ama; sarê Elewi kam beno bıbo, qe Tırkki, qe Kırdaşki qesey kero ni xo sero mardê. Mavênê nine jüvini de zaf gemı biyo. Çêney dê jüvini, jüvini ra çêney guretê.
Kamci zon qesey kenê bıkerê Elewi gereke bıêre jü ca, jüvini de bıcêrê ra. Şovenênia mıleti kamci het ra yena bıêro, jiyan dana yitiqatê Elewiyêni. Şovenêni ki Tırkiya de teyna Tırku ra nina, jüyo ke na fıkır dero ma çım de xelato. Şovenêni gereke ma caverdime. Anadoliye hardo de hirawo, kam beno bıbo ma hatan nıka naca pia vınetime, nae ra tepia ki gereke pia vınderime. Anadoliye welatê ma pêruno.
Bınnote
bıvurneMa ke mecmua "PİR"i diye zaf bime sa. Çımê ma raa "PİR"i ra şi. "PİR" ame, tenga "talıvu" biye mokeme. Heq xêr kero! Xızır emrê "PİR"i derg kero! Xızır "PİR"i destu ver mekero! "Çêneka mı to ra vanu, veybıka mı tı bıhesne!" Hukumatê mıno demoqırat tı nae mecê xoser!