Zazakipediya:Zazaki de Tırki sera gırewtena qısanê Erebki u Farski
No çağo peyen de zıwanê (jüanê) Tırki sera qesê newey cêrinê be Zıwanê Ma, hama gegane raşt nêgêrinê, zey nuştena Tırki yenê gırewtene. Oyo ke vengê zıwanê Tırkiyê nuşti be Zıwanê Ma ra pêro piya yewbini nêgênê. Qeseyê ke Erebki ya zi Farski ra yenê senên (çıtewri) bınusime? No nuşte keno ke salıx cıdo, senên (çıtewri) Tırki sera qesê Erebki ya zi Farski raşt bıgêriyê. Zêdêr êyê ke redaksyonê pêseroke de gırweniyenê, gereke haydarê nê nuşti bê.
Zıwanê ke ravêr şêro, merdım ya gereke qesanê neweyan peyda bıkerê ya zi zıwanê dê bini ra, zafêr zıwananê embiryananê (cirananê) xo ra qesan bıgêro. Ravêrşiyayışê yew zıwani hem babeta hakımiyeti ra heme zi halê ekonomiye ra gırêdaiya.
Zazaki na sate pê pêserokan, taê cayan de pê radyoyan, ravêri de zi omıd kenime, pê qezetayan, pê edebiyatê de hiray, pê felsefa, mekteb u universıtan, pê ilmi xelesneno, şıno avêr. Coka zey her zıwani, Zazaki zi motacê qesanê newano. Nine, ya nuştekar u zıwanzani bestnenê pêra, ya zi zıwananê binan ra gênê.
Se ke ez pêserokanê ma de vênenan, ge Latinki, ge Almanki, ge Fransızki sera, zêdêr hema Tırki sera qesê newey yenê gırewtene. Zey şaranê Anadoliyeê binan, Şarê Ma sero zi zorê dewlete esto ke gereke Tırki bımuso. Hem zi, Tırki ma ra zıwanê do en nezdiyo ke zıwanê do avêrberdiyo u zafine ra zaniyeno. O ri ra ma na sate hetê gırewtena qesan ra cı rê gegane benime motac.
Senê problem esto miyan de?
bıvurneEz pêserokanê Zazaki de vênenan ke taê qesey raşt nêgêriyenê. Na xeta, herfan zey x, q, w, ğ de bena, yanê êyê ke Tırki de be h, k, v, g nusiyenê; nê ğelet gêrinê. Se ke Tırki de nusiayayiyê, wıni zi yenê gırewtene. Derd zi noyo ke vengi x, q, w, ğ Zazaki de estê. Kışta bine ra bunya fonetikê Tırki be ê Zazaki yewbini nêgêna.
Ma pê mısalanê ê qesanê ke Zıwanê Ma de rew ra estê, pê fonetikê Zıwanê Ma xo ero cı gênime. Nê qesey ma rê benê bınge (him). Elbeto ke ninan de istısnay estê. Qeseyê ke Tırki u Zazaki de estê, ilam Tırki sera be Zazaki nêkewtê. Beno ke Erebki, Hermenki, Farski, Kırdaski ya zi zıwanê de bini sera kewtê cı. Hetê ra zi Zazaki zıwaê do İrankiyo; yanê xeylê qesey be Farski ra piyarê. Tırki ke edebiyatê Farski sera zaf mıtesır biyo, qesey gırewtê, xeylê kelımey zi nae vera be ê Zazaki hemmaneê, wertağê.
Taê mısalan de niya dıme; enê qesey Zazaki de senên (çıtweri) (se) vaciyenê, Tırki de senên (çıtewri) vaciyenê:
Ustıno yewın de nuştena xoya Farski/Erebki, ê dıyın de zi nuştena xoya fonetika qesebendê Türk Dil Kurumu [TDK] de nuşiyena
| Mısal | Ar./Fa./İbrà/İsraf | TDK | Tırki | Zazaki | heca | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1.1 | rdq | kßader | kader | qeder | qe- | |
| 1.2 | Laq | kßa"l | kal | qal | qa- | |
| 1.3 | Lmak | ka"mil | kâmil | kamıl | ka- | |
| 2.1 | atx | h¤ata" | hata | xeta | xe- | |
| 2.2 | enax | h¤a"ne | hane | xane | xa- | |
| 3.1 | Trsä | hßasret | hasret | hesrete | he- | |
| 3.2 | r+aä | hßa"z\ir | hazır | hazır / ’hadıre | ha- | |
| 3.3 | dwmäm, Mwräm | mahßmu"d, mahßru"m | mahmut, mahrum | mamud / mehmud, marum / mehrum | ma-/meh- | |
| 4.1 | MHf, rHq | fehm, kßahr | fehm, kahır | fam / fa’hm, qar / qehr | -ah-/-eh- | |
| 4.2 | Swh | heves | heves | hewes | he- | |
| 5.1 | Biró | g\ar""b | garip | ğerib / ğeriv | ğe- | |
| 5.2 | *ró | g\araz\ | garaz | qerez | qe- | |
| 6.1 | dßwA | evla"d | evlad | ewlad | -w- | |
| 6.2 | dàw | va³d | vaat | vad / w’ad | wa- | |
| 7.1 | drd | derd | dert | derd | -d | |
| 7.2 | öx | h¤atß | hat | xete | -t | |
| 8 | Batk | kita"b | kitap | kıtab / kıtav | -b/-v | |
| 9 | Gnr | reng | renk | reng | -g | |
| 10.1 | rksà | ³asker | asker | esker | e- | |
| 10.2 | Tdaà | ³a"det | adet | adet / ’adet | a-/’a- | |
| 11.1 | Erfs | sufre | sofra | sıfre | -e | |
| 11.2 | efiÖw | vazß""fe | vazife | wejifa / wezifa | -a | |
| 12 | rb# | sßabr | sabır | sebr / savr | se- | |
| 13 | rr+ | z\arar | zarar | zerar | ze- | |
| 14.1 | rÖn | nazßar | nazar | nezer | ne- | |
| 14.2 | MlaÖ | zßa"lim | zalim | zalım | za- | |
| 15 | DArm, dmäm, rwzm | mura"d, muhßammed, muzevvir | murat, muhammet, müzevir | mırad, mıhemed, mızawr / mızewr | mı- | |
| 16 | Tin, éirwHmc, Ti#w | niyyet, cumhu"riyyet, vasßiyyet | niyet, cumhuriyet, vasiyet | nêt, cumurêt, wesête | -êt/-iyet |
Merdım şeno ey ra mısalan bıdo. Nae ra axıri veciyena ke, Zazaki hama hama enê qesê ğeribi sistematik şıkıto a fonetikê xo. Vacime Beluçki de heni sistematik niyo ke merdım qeydê xo biyaro werê, hama Zazaki na het ra weş u waro, sağlemo.
Taê qeseyê ke ğelet nusiyay
bıvurneNıka ê taê qeseyê ke pêserok u kıtaban de ğelet nusiyay, biyarime tabela cêrêne. Raştê xo zi lewe de nusiyay.
| çıme: p.:pelge; u.: ustıne | qeseo ğelet | raştê xo | TDK | Ar./Fa. İbrà/İsraf | mısal | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ware 10., p.6, u. 2 | mahluqat | mexluqat | mah¤lu"kßa"t | Taqwlxm | 2.1, 1.2 | |
| Tija Sodıri 4., p. 69, u.1 | kafiya | qafiya | kßa"fiye | eifaq | 1.2 | |
| T.S. 4., p. 17, bıne ra h. 2. T.S. 5., p. 9, u. 2 | mukavele | mıqawele | mukßa"vele | elwaqm | 15., 1.2, (11.1) | |
| T.S. 4., p. 128, u. 1 | tenkit | tenqid | tenkß""d | diqnt | 1.1, 7.1 | |
| T.S., 4. p. 54, namê nuşti | sulx | sulh | sßulhß | Äl# | 3.1 (dêlmaşte) | |
| T.S., 2., p.32, namê nuşti | herekiat | herekat | hßareka"t | Takrä | 1.3 | |
| Tija Sodýri, 5., p. 46 | halife | xelifa / xelife | h¤al""fe | efilx | 2.1, (11.1) | |
| Rastnustena Zonê Ma, p.3z | mastar | mesder | masßdar | rd#m | 12. | |
| R. Z. M., p3z | zarf | zerf | zßarf | FrÖ | 14.1 | |
| R. Z. M., p3z | zamir | zemir | z\am""r | rim+ | 13. | |
| R. Z. M., p3z | sıfat | sıfet | sßifat | Tf# | 12. |
Na helme de beno ke taê vacê »ma koti ra bızanıtêne ke ğelet nusneme, senên raşt bınuştêne?!« Na vatene heqa, çıke wendoğ adeto ke nêşeno bızano, qese kamci zıwani ra ameyo, oricinalê xo senêno.
Nıka wazenan ke nae ero şıma salıx bıdi. Ravêr ma motacê qesebendê Tırki be Tırki, ê TDK (Türk Dil Kurumu) benime ya zi ê yewê de binio ke vengê xoyê fonetiki zi tey nusiyayiyê. Çıra ke uca, zey mısalê cêrêni de qesey be venganê oricinalan ra nezdi, pê herfanê Latinki ki nusiyenê. Taê ke şenê Farski ya zi Erebki bıwanê, bese kenê qesebendanê binan ra zi, vacime yewê Tırki-Farski ya zi Almanki-Farski ra ki bıgêrê. Çıke xeylê qesey Farski de estê ke, Tırki de maney xo vuriyo, yewbinan gırweynenê.
Mısal 1: xelq [Zz.] halk(I) is. Ar.: Aynı ülkede yaşayan, aynı uyrukta olan insan...
Qeydê gırewtene senêno?
bıvurneBelkia şıma gınê pıro ke taê qesan de Tırki de a , Zazaki de e beno, tayine de nêbeno. Çıra?
No, oricinalê qesey dest dero. Êyê ke pê herfanê Erebki zanenê, xebera inan qesanê fetha/üstün, kesre, ötre/zımme ra esta, nian ra hereka vaciyena. Enê herekay qesanê Erebki u Farski de vokalanê kılmekan rê vanê. Adeto ke enê nênusiyenê; tek konzonanti (teyvengi; ünsüzler) be vokalanê (xovenganê) dergan ra nusiyenê. Hirê vokalê (xovengê) dergi (uzun ünlü) estê: a, i, u, yew zi eo peyên.
Tırki de hem vengi şenê ra yewbini (ı, i, u, ü, o, ö), Almanki de nae ra Vokalharmonie vaciyeno, hem zi taê vengê emfatiki (gırankeki)2 estê, zey Farski de, zafêr fênda Erebki de nêvaciyenê. Harmoniya xovengan (vokalu) zıwananê İranki de çıniya; zıwananê zey Turki (zıwanê Altayki) u Macyarki, Finlandki (zıwanê Uralki) de esta. Ema Zıwanê Ma de, zêdêr Zazakiyê cori (Dêsım, Sêvaz, Varto, Bingol) de, taê qesey be vengê a estê ke Tırki ra texminen enê serranê peyênan de mıtesır biyê, zey Ali , Arab, hard. Hama tabi taê heti estê ke, hewna vanê Eli, Ereb, herd (érd). No durımê vırriyayışi (a, e) hetê ra taê herfan ra gırêdayiyo, êyê ke ma gereke hesarê inan vınderime, zey xetanê tabele de reyna ê xetey mêrê kerdene. Kıştê ra zi, herfa ke Erebki ya zi Farski de a (ā) derg bena, Tırki u Zazaki de ki bena a (derg). Hama Tırki de ke (ā)'ê dergi ra ravêr k bıbo, ao derg nerm u palatal vaciyeno (phudiki), zey ia: kâmil, kâr, kâfi, kâfir. No Tırki rê xususo3. No veng oricinalê xo de, Farski bo, Erebki bo, wıni zey ia nêvaciyeno, yanê diftong (dıvengıniye) çıniyo. Zazaki de zi wıni nêvaciyeno, vanê: kamıl, kare, kafi, kafır… Enê herfê gırankeki (ү, ġ, ḥ, ĥ, ḳ, ṣ, ṭ, ż, ẓ)4, fonetikê Tırki wıni mıtesır kenê ke, vengi dıma be e nê, be a vaciyennê5. Vacime heves de beno e, hama ḥaẓẓ de,ĥaṭ de ya zi ḥasret de beno a. No, venganê Erebkiyê gırankekan ra yeno. Zazakiyê cêri de (Sêwrege, Çermugi, Hêni, Piran uib.) vengê Erebki zey Hesen, 'Eli, Se'id, Osman, ´ezeb u i bini estê, qırtıke ra vaciyenê. H´ê qese hewes be ê yew niyê: [hß qırtıke ra vaciyeno]; ya zi qese keder de k´o, qeder de zi eslê xo q´o .
Tabela cêrêne de mısali be ê herfanê gırankekan binê ke ma gereke hay ro inan bime:
Konzonanti (teyvengi; ünsüzler):
| Ar./Fa. İbrà/İsraf | TDK | Tırki (mısal) | Zazaki (mısal) | |
|---|---|---|---|---|
| Ää | hß | hasret, mahrum | hesrete, marum / mehrum | |
| '# | sß | sanat, zanat | senate, zenate | |
| *+ | z\ | zarar | zerar | |
| Àà´` | ³ | asker | esker | |
| ÓóüÜ | g\ | garip, garaz | ğerib, qerez | |
| ö | tß | tılsım | thılsım | |
| Ö | zß | nazar | nezer | |
| kß | kader | qeder | ||
| Xx | h¤ | hata | xeta |
Herekey (vokalê/xovengê kılmeki):
| Tırki (TDK) | Zazaki | |
|---|---|---|
| â | a (derg) | |
| a | e (kılmek) | |
| î | i / ê (derg) | |
| i / ı | ı (kılmek) | |
| u / ü | u / ı (kılmek) | |
| û | u(derg) |
Çiyêna ki esto ke mı cor ornage dê, hama zêde muhim niyo, oyo ke qeseyê ke oricinalê xo de be b, d, g, c ( mısali 7.1, 8., 9., 6.1) vaciyenê, Tırki de peyniye de ya zi bêveng (konsonant) ra tepeya benê huşki (p, t, k, ç), hama Zazaki de zi zafêr zey oricinali vaciyenê (mısalan de qayt kerê). Taê istısnay zey inat, sepete, hepıs uib. estê ke nê eslê xo de inâd, sebed, hebs vacinê. Ez vaci nê, ya Tırki sera kewtê Zıwanê ma, ya zi ê fekê ke niya vanê, Tırki ra mıtesır biyê.
Nıka bêrê, ma ê mısalanê corênan xo rê qeyde bıgêrime, pê taê qesan piya raşt weçinime:
| qeyde | Ar./Fa. İbrà/İsraf | TDK | Tırki | Zazaki | |
|---|---|---|---|---|---|
| 11.2 | Eziac | ca"´ize | caize (ödül) | caiza / caize | |
| 14.1 | NwnÖm | mazßnu"n | maznun (sanık) | meznun | |
| 15./6.1 | öswtm | mutavassitß | mutavassıt (ortalama) | mıtewesıt | |
| 6.1/2.1 | vaiwx | h¤avya"r | havyar | xewyar | |
| 6.1/1.1 | Fqw | vakßf | vakıf | weqf / veqf | |
| 1.1/7.1 | da#tqA | ikßtisßa"d | iktisat, -dı | iqtısad | |
| 16. | Tindm | medeniyyet | medeniyet | medenêt / medeniyet |
Gorê tabela cêrêne ki merdım nıka, ez vaci, bese keno endi qesanê Erebki ya zi Farski bıgêro. Ez nuştekaran ra zêde redaksiyonê pêserokan ra nae lom kenan. Tabi ke ilam zey na tabele mecbur niyo wıni bıbo. Zêdêr, senên ke zıwanê xo rehet u rındêr geyreno cı, wıni zi bınuno (Vacime: ı ya zi i, w ya zi v, io derg ya zi ê).
| qeyde | TDK | Zazaki | |
|---|---|---|---|
| 1. | kßa- | qe- | |
| 2. | h¤a- | xe- | |
| 3.1 | hßa- | he- | |
| 3.2 | -ahß- | -a- / -eh-² | |
| 4.1 | he- | he- | |
| 4.2 | -eh- | -ah- / -e(h)-³ | |
| 5. | g\a- | ğe- / qe- | |
| 6.1 | va"- | va- / wa- | |
| 6.2 | -ve- | -we- | |
| 7.1 | ³a- | e- / a- | |
| 7.2 | -³a- | -a- / -’e-² | |
| 8. | sßa- | se- | |
| 9 | z\a- | ze- | |
| 10. | zßa- | ze- | |
| 11. | tßa- | te- / the- | |
| 12. | mu- | mı- | |
| 13. | -iyyet | -êt | |
| 14. | a" | a |
² yanê eke enê herfi miyanê qesan de benê.
³ fahm, jahr, şeher, mahf, qeher.
Êyê ke hewna tey çetıniye ancenê, pê nêşenê ya zi pê qayıl nêbenê, şenê adresa Ware'y sera mı rê pers u kritikê xo pê mektube, e-mail ya zi faks bınusê.6
Notê bınêni
bıvurne1 nia dê: Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, 1, A-J, Türk Tarih Kurumu Basım Evi Ankara 1988, p. 601.4
2 Emphase. emphatisch ra, yanê vengê gırankekê. Vacime êyê ke qırtıke ra ya zi zıwan u dıdanan ra veciyenê. Osmanıcki de namê xo harf-ı şakile biyo.
3 Verê coy Tırki de ebe â nuştêne, dahas serrio na kulıke ^ darde we. Xususo bin, Mamekiye, Vacuğe de ki herfi g u k tenêna bari vacinê. Coka taê kunê xeta ke, qesu zê germ, kerm, kherrıke, kes ebe kulıke ê nusnenê.
4 Bıra Mikaili mı ra vat, ni vengi pêro gırankeki niyê. ğ, x u q ra uvular, ya ki 'h(Ä ), '(‚U ), th, * ra ki pharyngal vacino.
5 Farski de qeydê fonetikio nianeno ke vokalanê kılmu (ä, e, o) mıtesır keno, çino. Vacime keder Farski de kädär wanino, qeder ki qädär, yanê vengê gırankeki bunya Farskiya fonetiki qe mıtesır nêkenê..
6 Malumê sıma bo ke mı zêdêr Zazakiyê cori ra mısali day, heni qeydey sıkıti ra cı . Albazê ke Zazakiyê cêri qesey kenê, qusırê mı de qayt mekerê, çıke ez pê şivanê cêri hona rınd nêzanu ke mısalı ki bıdi. Hama mı rê heni yeno ke nimısali şivanê cêri rê ki mınasıbê.
Çımey
bıvurne- http://www.zazaki.de/zazaki%20ser%20nustey.htm Archived 2009-03-10 at the Wayback Machine