Edebiyat

Edebiyat ya zi literatur yew hunerê ifadekerdışê hedise, fıkır, delğe, ğeyal, hisano. Edebiyat de pêro ninan pê yew zıwano estetik ifade benê. Coka zi zıwan edebiyat de çiyê do muhimo. Pê mena kılmeke edebiyat nuştê ke formê huneri ra nuşiyenê, êyê. Zerrey edebiyati de tewrê zey roman, şıir, estanıki, hêkati u formê bini estê. Eserê edebiyati estetik benê, zerrey merdımi ra çı veciyeno se ey mocnenê. Edebiyat rê zafêrê zıwananê Hind-Ewropa de, bilxasa zıwananê Ewropa de, vanê literatur. Literatur zi hetê rıçıki ra Latinki rao literatura/litteratura ra vıraziyao. literatura/litteratura zi fına Latinki ra fêlê littera ra yeno, littera Latinki de mektubi rê, nuştey desti rê vanê. Tarixê edebiyati zaf kıhano. Key ke merdım veciyo miyan, edebiyat zi piya veciyo. Merdımi estiya xo ra nat biyê elaqadarê edebiyati biyê, nuştê edebi vetê miyan. Edebiyat tek teyna pê nuştışi nêbeno, vatış zi edebiyat de esto, kewno miyanê edebiyati. Taê eseranê edebi yenê kerdış pê vatene, ê bini zi yenê kerdış pê nuştene. Her dı formi zi guriyenê edebiyat de.

Platon eserê xo dewlete de edebiyati sero vano ke asayışê heyatê ma de se beno, senên beno se pêro edebiyato. Georgi Plehanov zi edebiyati sero vano ke edebiyat eyney heyatê merdımio.

Etimolociya edebiyati

Rıçıkê çekuya edebiyati Erebkio. Erebki de çekuya 'adabiyyāt'i (أدبيّات) ra yeno, uca ra kewto Zazaki u zıwananê binan. Edebiyat zi rıçıkê 'adab'i (أدب) ra aferniyao, terbiya, meymandari, zanayış, edeb u adabi rê vaciyeno. Edebiyat zafêrina adabi rê vaciyao.

Şeno vaciyo ke edebiyat zıwanê Tırki sera kewto Zazaki. Tırki zi edebiyat zıwanê Erebki ra gırewto. Demê Tanzimati de nuştekaranê İmperatoriya Usmanıcan başle kerdo çekuya edebiyati vacê. Cokao ke edebiyat kıhano hama tarixê çekuya edebiyati zaf kıhan niyo. Çekuya edebiyati ra ver edebiyati rê 'ilmê edebi', 'şıir' ya zi 'inşa' vaciyao. Raveri Şinasi u Namık Kemal çekuya edebiyati nuşta eseranê xo de. Enê merdıman fıkır kerdo ke edebiyat Tırkiyê çekuya Fransızki 'littérature' bo.

Tarix

Edebiyat kamcaa de veciyo, tam nêşınasiyeno. Ema zaniyeno ke Mısırê Antiki, Yunanıstanê Antiki, Sumer (Mezopotamya) u İranê Antiki de vêrende de merdıman eserê edebi vıraştê, çiy nuştê. Raveri edebiyat be vatışanê merdıman ra vıraziyao, zey estanıki, efsaney, destani u çiyê ke fek ra veciyê, ê eserê edebi biyê. Heto bin ra merdımi çiyê kışto se (ga, manga ya zi bızi) dewrê tari de dêsanê meğara sero resımi vıraştê, hêdi hêdi cayê edebiyati biyo hira. Key ke merdımi nuştene diya, nuştış musao u edebiyat zaf aver şiyo. Her çi nusiyao, her çi vıraziyao. Dewro Miyanên de imperatoriyanê İslami de Qurane nusiyaya, ğazel, mesnewi, rubai, qasidey nusiyayê. Merdım şiyo kamca u çıçi diyo se, heme inan geyrayışname de nuşto. Dewro Newe de Fransa de edebiyat zaf vıraziyao, ameo kerdış. Formatê newey vıraziyaê zey meqale, kritik, roman u nutıq.

Çı wext insani herf u nuş vinay, o wext zi, peynida xü di literatürê nuşi verada. Heri literatürê nuşi keani ê dınyay, nêyê;

• 1. Enuma Êliş ê Babili yo.
• 2. Destanê Gılgamış ê Mezopotamya yo.

Ze kı tarix-zaneyê dınya vanê; "Literatür, herf u nuş Mezopotamya dı bı Sumerana dest kerdo." Labırê tarixê literatürê Ewrope zi bı Homeros a dest pê keno. Homerosê Yunani, bı kitabanê xü yê İliada u Odyeésen Ewrope dı beno zıwanê nuşê sıfteyın. İliada u Odyeésen bı tipê heksameter a ameyo nuşnayenı. Heksameter: Kelimeyê dergi u kurti. Ze kı mı cor dı zi nuşna tarixê literatürê Awrupa bı Homerosa dest pê keno. Dıma Homeros zaf filozof, tarix-zane, hozanwan Yunanki yê. Nina ra çend gırd zi ninayê;

Xenefon (430-355 V.İ)

Xenefon, nuşkarê "tarix" ê sıfteyên o. Bı kıtabê xü yê "Anasis" (Tepya amyayena 10 hezar Yunani), heyat u lejê 10 hezar Yunani nuşneno. Na 10 hezar lejkarê Yunani mıntıqa Derya Siya dı çorşmey inan yeno gıroten. Nina wazenê kı daryay bıvinê kı xü bıreynê. Dışmen, na 10 hezar lejkaran ra zafê cı kışenê.

Sokrates (469-399 V.İ)

Eger xocayêno heri gırd esto se, o zi, Sokrates o. Sokrates filozofê heri sıfteyên u piyarê filozofyayo. Fiegırdanê cı zi pêy êy dı, bı bınam u nameyê xü siyê tarixi rê kolnay. Fiegırdê cı Aristofanes bı nuşanê xü ya bi sebebê merdena Sokrates. Fiegırdê cı binı Platon werış ser xocayê xü ser kıtabê nuşna. "Diyalog"; na kıtab dı Platon imkanê vatenı dano xocayê xü. Kıtabı dı bı pênuşê (qelemê) Platon dı, Sokrates xü parêzêno.

Platon (427-348 V.İ)

Platon bı kıtabanê xü yê Dewlet, Diyalog, Kritias, Timaios a yeno nas kerdena. Bı kıtabê xü yê Dewletı şar u millet senin beno êy rê şeklêno newe dano, heyatê rojane dı şar keno hirê kısım

• 1. Senatkari
• 2. Serafi
• 3. Dewıji

Miyanê şar dı nê hirê kısımi pê temam kenê. Nê heme hirê zi bı hoste têya xü çiyê vırazê. Nêy çi zi qandê tesisatê lejkar bo. Bı no şekla merdım sınıranê xü ver dıjmeni bı pavo u bı no şekla zi dewlet şeno kar u barê xü vırazo.

Kıtabê xü yê Kritias dı zi, ser cenet vinayışê xü vano u heyalanê xü dı wazeno ceneti rê şeklêno newe bı do. İdyalêno newe vırazo.

Bı kıtabê xü yê Timaios zi, ser atolo (ada, cizre) kı Atlantis dı vıni biyo nuşneno. Bı natüra (tabiyata) wazeno vinayêşê xü yê idyali rê bı natüra paşti bıvıciyo. Platon bı vinayış u vatênê xü, wextê xü yê antik Yunan ma rê mısneno. Qeder, heyal, cenet, cehnema xü rê filizofiya yê newe vıraşt u filozofiyayê cı êy dıma name gırot u vanê "Determinizim". O kı baweriya cı qeder u çiyê wunasini estê... Tarix dı Akademi bı Platona dest pê keno. O kı akademi sıfte vıraşto, Platon o. Akademi vatenêno Yunani yo u mane yê cı "baxçe, hewışo bı dar u vılıkan".

Aristoteles (384-322 V.İ)

Aristoteles bı ser hezar u heyştsêy vinayış u tecrübe kerdena (deney) xü ya yeno nas kerdenı. Vinayışê Aristoteles ser nêy esasan bi; "Weşey, weş fıkıryayenı beno rayê ma u o ray ma beno ma ra teber (qandê çiyê kı teberê ma dı doş benê, çarx benê)." Metodê Aristoteles rê vatê metodê "Emprisk". Yani, moral u tecrüban ser dı biyayenı "Aurea mediocritas". Bı no vinayışê xü ya Aritoteles Xoca yê xü Platon ra dur vısneno/abırneno. Tabi vinayışê Platon u fıkrê cı Aristoteles ra kewno vêser. Vinayışê Platon; rasyonalistiki biyo. Rasyonalist: Xü ser qeder vıraştenı.

Sofokles (496-406 V.İ)

Sofokles Qıral Oidupus nusna. Literatür dı cayê Sofokles zi, zey filozofê bini bol gırdo. Sofokles felsefe yê xü bı no çend vatenı ya ano zıwan; "Ez merdıma senin vinena, ez vuni nusnena, bı o şekla nusnena."

Aristofanes (448-380 V.İ)

Nuskarê komedi. Aristofanes, kıtab u piyesan dê xü dı henek u qeşmereya xü filozofê gırda kerdê. Kıtabê xü yê "Mıj" dı fıkrê xoca yê xü Sokrates dı bê sınor henekê xü keno. henekê xü bızıwanê Sokrates u bı felsefe yê êy keno. Heri bê sınor zi noyo kı, name yê Sokrates eşkere vano. Bı nusanê xü ya roşnavirê Atina hemver Sokrates dı werzaneno ser lıngan. Zana yê literatürê dınyay vanê; "Aristofanes bı sebebê merdena Sokrates." Zaten Platon zı qandê kı heyfê xoca yê xü bigiro werış hemver Aristofanes kıtabê xü yê "Diyalog" nusna u kıtabê xü dı paşti dano/vıcêno xoca yê xü Sokrates.

Aristofanes, tenya bı Sokrates a henek nêkerdo. O bı Euripedides u Aiskylos a zi henekanê xü keno. Ina bı zıwanê no wuşka wazeno bı şıkno. Vıst (20) piyesê Aristofanes heta wextê ma resayo.

Trajedi u Komedi

Çı wext nê idoloji, fılozofi nermık nermık kewno verni, nezdi yê xetê ınan, xetêno tiyatro dı zi kewno verni edebiyat u kültür dı cayê xü gino. No zi dırama (tiyatro) yo. Dırama zıwanê ma dı yeno no mana; Mesele, kar, vıraşten. Dırama mabênê xü dı beno dı xet:

Trajedi

Wextê antik Yunan dı, kayê heri gırd biyo. Trajedi dı nuskarı heri gırd Aisokylos (Texmini: 525-456 V.İ; verê İsa) o. Aiskylos , xetê u edebiyatê cı ser "tarixê eşir" bi yo. Tabi tiya dı merdım Sofokles u Euripides zi vira nê kero. Trajedi: Hirê qısım dı, hırê beş dı yeno kay kerdış

• Ekısposizyon: Dest bı kay kerdenı
• Peripeti: Miyanê piyesi dı çerx biyayenı, ca vırnayenı
• Katharsiz: Qedyayen. Qedyayena piyesi.

Komedi

Aristofanes, heri gırdanê komedistano. Merdım şeno vaco kı, o vıraştena xoca yê komedi yo. Aristofanes, bê sınor henekê xü ser heme çi keno u no şekıl nusnayenı taybeti ê cı yo.

Uslıbo edebi

Hedefê edebiyati estetik u vetışê çiyê do rındio. Coka dı paê edebiyati estê ke edebiyati kenê edebiyat;

1. Uslıb
2. Estestik

Nuştış pê nê dı payanê edebiyati serbesto, yani gorê nuştekari vıriyeno. Zerrekê nuştey edebi muhimo hama merdım zerrekê nuştey senên yeno qeleme, senên nuşeno o zi ehemiyet kırışeno.

Esero edebi

Eserê edebi esero ke pê zıwani nuşiyeno, hedefê nuştışê cı hunero, pê zıwano estetik, rındi qısey beno rê vaciyeno. Esero edebi eserê merdımio, coka zi orijinalo, ê nuştekarê xoyo, eserê do bin zey yew eserê edebi çıniyo. Her esero edebi mecbur niyo ke faydeyın bo, hama fına zi şenê çiyê do faydeyın bêro vetış. Eke esero edebi hedis u weziyetê ke yew mılet de ameyê meydan qısey keno, ano qeleme, no ê eserê edebi kenê eyne. Esero edebi pê destê merdımi vıraziyao, nuştekarê eseri teber u dormey xo de çı vêneno se gêno, gorê xo vırneno, reyna nuşeno u ano qeleme. Yani tım çiyê do raştıken niyo, dest ra viyarniyao, vıraşteo. Esero edebio ke wıni nuşiyao zi wezifa eyney keno.

Kriterê ke nuştışê eserê edebi de gêriyenê, wıniê:

1. Rıka nuştışi (nesir, nazım)
2. Şekılê ifade
3. Uslıb
4. Gırwenayışê huneran edebi
5. Zerrekê eseri
6. Mewzuyê eseri
7. Vênayışê nuştekari (vênayışo edebi)

Edebiyat u ilımê bini

Edebiyat ke melumat dano zemanê verêni sero no edebiyati keno muhim. Heto bınên de:

• Sosyoloci: Sosyoloci şarşınasiyo, ilımê mıletio. Yew cemat de se biyo, senên hedisey amey meydan eseranê edebiyan de nuşiyenê. Hıni zi sosyologi çım erzenê eseranê edebiyati, zerrekê nê eseran ra resenê tarixi.
• Tarix: merdımê ke tarix wendo, akademisyenê tarixi ewnenê eseranê edebiyat, o eser kamca de key nuşiyao vênenê. Zemanê ê eserê edebiyati de heyat senên biyo zanene.
• Psikoloci: Psikiyatri u psikologi şenê psikoanalizê eseranê edebiyati kerê.
• Coğrafya: Bilxasa yew geyrayışname kamca de kamci coğrafya de nuşiyao vêniyeno. A coğrafya, hewa u awıka, iklım u merdımê a coğrafya geyrayışnaman ra veciyenê.

Formê edebiyati

• Şıir
• Hêkat
• Drama
• Efsane
• Roman

Bıvênên

• Roman
• Şıir