Efğanıstan
Efğanıstan (be Peştuki: افغانستان Afġānestān), yew dewleta qıtay Asyaya. Caê xo verocê (cenubê) qıtay Asya dero. Dormey Efğanıstani de Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Pakıstan, Tacikıstan, İran u Çin estê. Serra 2021i de Talibani sıfte kerd ke galımê Efğanıstani kero, tarixê 15 Ağustose 2021i de paytextê Efğanıstani Kabıl vêrd a destê Talibani, hukmatê Efğanıstani zi kewt. O taw ra nata organizsyono terorist Talibani idare vıst xo dest.
| Efğanıstan | |
|---|---|
| Desmal u Arma | |
 .svg) | |
| Melumat | |
| Ware | Dewleta xosere |
| Embıryani | Pakıstan, İran, Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Tacikıstan û Cumhuriyetê Şariê Çini |
| İdare | Government of AfghanistanNational Assembly of Afghanistan |
| Erd | 652 230 km2 |
| Nıfus | 37 466 414 |
| Hıkumet | Unitary state |
| Serdar | Hibatullah Akhundzada |
| Kodê telefoni | +93 |
| Letey saete | UTC+04:30 |
| Kodê interneti | .af |
| Zıwano resmi | Peştuki, Derki, Beluçki, Nuristani, Zıwanê Pamiri, Peşeyiki, Uzbek, Erebki û Tırkmenki |
| Merş | This Is the Home of the Brave |
| Cao tewr berz | Noshaq |
| Cao tewr nızm | Amuderya |
| Pere | Afghan afghani |
| Ravêrşiyayışê heqa merdıman | 0,48 |
| Xerita | |
.svg) | |
Paytextê Efğanıstani sûka Kabılio. Nıfusê xo 31,889,923o. Şarê Efğanıstani Peştun, Tacık, Xezer u Ozbekan ra yeno pêra. Zıwanê xoyo resmi Farski u Peştukiyê. Miyanê serranê 2004-2021i de sistemê idarey xo cumhuriyet bi. Efğanıstani serra 1919ıne de xo reyno ra, xoseriya xo ilan kerda. Demê cumhuriyeti de serdarê cıyo verên Hamit Karzai, serdaro peyên zi Eşref Ğani bi.
Etimolociya nameyBıvurne
Namey Efğanıstani (Farski: افغانستان, maney "Herranê Efğanan") ra yeno.[1] Efğan Farski de namey merdımanê Peştunan rê vaciyeno.[2]
Coğrafya u iklımBıvurne
Efğanıstan de zaf koy estê u Efğanıstan zaf kohıno u berzo. Rocakewtış de Koyê Hindukuşi, veroc de Kohê Çeğayi u zımey de Koyê Pamir estê. Berziya Nowşaki 7492 metreya u Efğanıstan de tewr cao berzo. Rocawan u verocê Efğanıstani koyın niyê ema enê erdan de roy çıniyê u cenaney nêbeno. Efğanıstan de royê Amu Derya, Helmend, Farahrud, Murgap u Herirudi estê. İklımê Efğanıstani iklimo serdıno. Zımıstan zaf serdo u amnani zi zaf germo.[3]
TarixBıvurne
Tarixê Efğanıstani kıhano. Efğanıstan de tewr raveri İ.V 500 de İranıcan hukım kerdo. Bahdo İskenderê Gırdi erdê Efğanıstani işğal kerdo u o zeman ra pey zi Baktriya saz biya. Baktriya serra İ.P 50ıne de xırabe biya u İP. 50-125 de İskıtıcan hukım kerdo. Dewrê Miyanêni de erdê Efğanıstani de Tahiriyan, Samaniyan, Ğaznewiyan, İmperatoriya Selçukiyana Gırdi, Xarezmşahiyan, Moğolan u Timuriyan hukım kerdo. Mabeynê seserraan 14ıne - 19ıne de Efğanıstan de Baburıcan hukım kerdo u Efğanıstan zaf biyo quwetın. Seserra 19ıne de be gırdbiyayışê kolonizasyoni ra piya lecê İngıltere-Efğanıstani sıfte kerdo. 1839-1842 miyan de Lecê İngıltere-Efğanıstani I biyo u enê leci de Efğani ğelıb biyê. Serra 1878ıne de anciya lec sıfte biyo u enê leci de Efğani meğlub biyê. Tewr pey 1919 de yew lec ameyo meydan u Efğanıstan biyo xoser. Dewrê Moderni de Efğanıstan de dı leci biyê. Kanun 7, 1979 – Şıbate 15, 1989 miyan de Lecê Sowyet-Efğani ameyo meydan. Serra 2001ıne de anciya Efğanıstan de lec sıfte biyo u nêqediyo, ewro zi Efğanıstan de lec esto.[4]
Sistemê idareyBıvurne
Efğanıstan yew cumhuriyetê do İslamiyo u qanunê Efğanıstani qanunê Şerietio. Efğanıstan pêro piya hirıs u çehar (34) wılayetan (Peştuki: ولسوالۍ volasvaleyi) ra yeno pêra:
DemografiyeBıvurne
NıfusBıvurne
Nıfusê Efğanıstani 30,419,928o[5]
ŞariBıvurne
| Şar | Fotraf | World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (2004–ewro | World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (ver-2004) |
|---|---|---|---|
| Peştu | 
|
42% | se re 38–50 |
| Tacik | 
|
27% | 25–26.3% (ninan ra 1% Qızılbaşê) |
| Hazari | 
|
9% | se ra 10–19 |
| Uzbek | 9% | se ra 6–8 | |
| Aimak | 4% | 500,000 to 800,000 | |
| Tırkomen | 3% | se ra 2.5 | |
| Beluc | 2% | 100,000 | |
| Ê bini (Pashai, Nurıstani, Erebi, Brahui, Pamiri, Gujjar, uêb.) | 4% | se ra 6.9 |
ZıwaniBıvurne
Dari u Peştuki zıwanê Efğanıstaniyê resmiyê, dı zıwani resmiyê hema Farski deha hirayo.
| Zıwan | World Factbook / Library of Congress Country Studies (1992-ewro) | Ethnologue / World Factbook / Iranica (pre-1992 texmini) |
|---|---|---|
| Dari) | 50% | 25-50% |
| Peştuki | 35% | 35-55% |
| Uzbeki | 8.5% | 9% |
| Tırkmenki | 2.5% | 500,000 qıseykerdoği |
| 30 others (Balochi, Nuristani, Pashayi, Brahui, Hindko, Pamiri, Kyrgyz, Gujari, etc.) | 4% | 4% |
BaweriyeBıvurne
- İslam: 99.7%
- İslamo Sunni: 80-89%
- İslamo Şıi: 10-19%
- Bini: 1%
EkonomiyeBıvurne
Ekonomiya Efğanıstani zaf xırabeya. Seserra 20ıne de ekonomiye biye quwetıne ema ewro be leci ra piya zaf biye xırabe.
Kultur u literaturBıvurne
Mıtbaxê Efğanan zaf zengıno.
- Nanweri:
- Palao (traditional rice dish)
- Mosh Palao
- Shorba (Afghan soup)
- Do Pyaza
- Mantu (meat dumplings)
- Kofta (meatballs)
- Kichiri
- Qorma Sabzi
- Baunjan (cooked eggplant w/potatoes and tomatoes)
- Bendee/Baumya (cooked okra w/potatoes and tomatoes)
- Heeknusb (hummus)
- Ashak
- Aush (hand made noodles)
- Baghlava (baklava)
- Bolani (Afghan flat bread or crêpes)
- Chapli Kabab
- Shor-Nakhod (chick peas w/special toppings)
- Naan (Afghan bread)
- Şirini:
- Gosh Feel (pastry)
- Halwa
- Shir Berinj (rice pudding)
- Ferni
- Kadu Bouranee (sweet pumpkins)
- Jelabi
- Maleeda or Khajoor
- Spice Rub
GaleriyeBıvurne
ReferansiBıvurne
- ↑ http://books.google.com.tr/books?id=KRt0HfYFZGsC&lpg=PP1&vq=place+of+Afghans&pg=PA4&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/afgan-in-current-political-usage-any-citizen-of-afghanistan-whatever-his-ethnic-tribal-or-religious-affiliation
- ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2013-12-30. https://web.archive.org/web/20131230235224/http://afghanistan.cr.usgs.gov/earthquake-hazards.
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/anglo-afghan-wars
- ↑ "Archive copy". Archived from the original on 2017-06-07. https://web.archive.org/web/20170607234625/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af®ionCode=sas&#af.