Efğanıstan

Dewletê Asya
Dewletê xoseri; <img alt="Asia (orthographic projection).svg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Asia_%28orthographic_projection%29.svg/100px-Asia_%28orthographic_projection%29.svg.png" decoding="async" width="100" height="100" data-file-width="541" data-file-height="541">	Azerbaycan • Behreyn • Bengladeş • Bruney • Butan • Cumhuriyetê Şariê Çini • Efğanıstan • Erebıstanê Seudi • Ermenıstan • Filipin • Gurcıstan • Hindıstan • Japonya • İndonezya • İran • İraq • İsrail • Kamboçya • Koryay Veroci • Koryay Zımey • Kuweyt • Laos • Lubnan • Maldiwi • Malêzya • Mısır • Moğolıstan • Myanmar • Nepal • Ozbekıstan • Pakıstan • Qazaxıstan • Qeter • Qıbrıs • Qırğızıstan • Rusya • Singapur • Sri Lanka • Suriya • Tacikıstan • Taylanda • Timurê Rocvetışi • Tırkiya • Tırkmenıstan • Uman • Urdun • Vietnam • Yemen • Yewiya Emiranê Erebi
Dewletê ke kemi şınasiyenê	Abxazya •Nagorno-Karabakh • Cumhuriyetê Tırkê Qıbrısê Zımey • Fılıstin • Osetya • Taywan
Australya	Christmas • Cocos
Cumhuriyetê Şariê Çini	Hong Kong • Macau
Qraliya Britanya	Akrotiri u Dikelya

Wılayetê Efğanıstani
	Badğis * Bamyan * Bedexşan * Beğlan * Belx * Cuzcan * Daykındi * Ferah * Feryab * Ğezni * Ğur * Hılmend * Hırat * Kabıl * Qendehar * Kapisa * Kınduz * Kıner * Leğman * Luger * Nengerhar * Nêmroz * Nurıstan * Pektika * Pektiya * Pencşêr * Perwan * Semengan * Serê Puli * Texar * Urozgan * Werdek * Xust * Zabul

Efğanıstan
Efğanıstan;
Desmal u Arma
Melumat
Ware	Dewleta xosere (en)
Embıryani	Pakıstan, İran, Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Tacikıstan u Cumhuriyetê Şariê Çini
İdare	Government of Afghanistan (d)National Assembly of Afghanistan (en)
Erd	652 230 km2
Nıfus	34 940 837
Hıkumet	Cumurêtê İslami
Serdar	Ashraf Ghani Ahmadzai (en)
Kodê telefoni	+93
Letey saete	UTC+04:30 (en)
Kodê interneti	.af
Zıwano resmi	Peştuki, Derki, Nuristani (en), Beluçki, Peşeyiki, Tırkmenki u Uzbek (en)
Merş	Afghan National Anthem (en)
Cayo tewr berz	Noshaq (en)
Cayo tewr nızm	Amuderya
Pere	Afghan afghani (en)
Ravêrşiyayışê heqa merdıman	0,5
Xerita

Efğanıstan (be Farski: افغانستان), yew dewletê qıtay Asyao. Cayê xo verocê (cenubê) qıtaya Asya dero. Dormey Efğanıstani de Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Pakıstan, Tacikıstan, İran u Çin estê.

Paytextê Efğanıstani sûka Kabıliyo. Nıfusê xo 31,889,923yo. Şarê Efğanıstani Peştun, Tacık, Xezer u Ozbekan ra yeno pêra. Zıwanê xoyo resmi Farski u Peştukiyê. Sistemê idarey cumhuriyeto. Efğanıstani serra 1919ıne de xo reyno ra, xoseriya xo ilan kerda. Serdarê cıyo verên Hamit Karzaiyo.

Etimolociya nameyBıvurne

Namey Efğanıstani (Farski: افغانستان‎, maneyê "Herranê Efğanan") ra yeno.^[1] Efğan Farski de namê merdımanê Peştunan rê vaciyeno.^[2]

Coğrafya u iklımBıvurne

Efğanıstan de zaf koyi estê u Efğanıstan zaf kohıno u berzo. Rocakewtış de Koyê Hindukuşi, veroc de Kohê Çeğayi u zımey de Koyê Pamir estê. Berziya Nowşaki 7492 metreya u Efğanıstan de tewr cayo berzo. Rocawan u verocê Efğanıstani koyın niyê ema enê erdan de roy çıniyê u cenaney nêbeno. Efğanıstan de royê Amu Derya, Helmend, Farahrud, Murgap u Herirudi estê. İklımê Efğanıstani iklimo serdıno. Zımıstan zaf serdo u amnani zi zaf germo.^[3]

TarixBıvurne

Tarixê Efğanıstani kıhano. Efğanıstan de tewr raveri İ.V 500 de İranıcan hukım kerdo. Bahdo İskenderê Gırdi erdê Efğanıstani işğal kerdo u o zeman ra pey zi Baktriya saz biya. Baktriya serra İ.P 50ıne de xırabe biya u İP. 50-125 de İskıtıcan hukım kerdo. Dewrê Miyanêni de erdê Efğanıstani de Tahiriyan, Samaniyan, Ğaznewiyan, İmperatoriya Selçukiyana Gırdi, Xarezmşahiyan, Moğolan u Timuriyan hukım kerdo. Mabeynê seserraan 14ıne - 19ıne de Efğanıstan de Baburıcan hukım kerdo u Efğanıstan zaf biyo quwetın. Seserra 19ıne de be gırdbiyayışê kolonizasyoni ra piya lecê İngıltere-Efğanıstani sıfte kerdo. 1839-1842 miyan de Lecê İngıltere-Efğanıstani I biyo u enê leci de Efğani ğelıb biyê. Serra 1878ıne de anciya lec sıfte biyo u enê leci de Efğani meğlub biyê. Tewr pey 1919 de yew lec ameyo meydan u Efğanıstan biyo xoser. Dewrê Moderni de Efğanıstan de dı leci biyê. Kanun 7, 1979 – Şıbate 15, 1989 miyan de Lecê Sowyet-Efğani ameyo meydan. Serra 2001ıne de anciya Efğanıstan de lec sıfte biyo u nêqediyo, ewro zi Efğanıstan de lec esto.^[4]

Sistemê idareyiBıvurne

Efğanıstan yew cumhuriyetê do İslamiyo u qanunê Efğanıstani qanunê Şerietio. Efğanıstan pêro piya hirıs u çehar (34) wılayetan (Peştuki: ولسوالۍ volasvaleyi) ra yeno pêra:

1 Badğis
2 Bamyan
3 Bedexşan
4 Beğlan
5 Belx
6 Cewzcan ya zi Cuzcan
7 Daykındi
8 Ferah
9 Feryab
10 Ğezni ya zi Qezni
11 Ğur ya zi Qewr

12 Hılmend
13 Hırat
14 Kabıl
15 Kendehar ya zi Qendehar
16 Kapisa
17 Kınduz
18 Kıner
19 Leğman
20 Lewger ya zi Luger
21 Nengerhar
22 Nêmroz

23 Nurıstan
24 Pektika
25 Pektiya
26 Pencşêr
27 Perwan
28 Semengan
29 Serê Puli
30 Texar
31 Urozgan
32 Werdek
33 Xust ya zi Xewst
34 Zabul

DemografiyeBıvurne

NıfusBıvurne

Nıfusê Efğanıstani 30,419,928o^[5]

ŞariBıvurne

Efğanıstan de grubê şaran
Şar	World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (2004–ewro	World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (ver-2004)
Peştu	42%	se re 38–50
Tacik	27%	25–26.3% (ninan ra 1% Qızılbaşê)
Hazari	9%	se ra 10–19
Uzbek	9%	se ra 6–8
Aimak	4%	500,000 to 800,000
Tırkomen	3%	se ra 2.5
Beluc	2%	100,000
Ê bini (Pashai, Nurıstani, Erebi, Brahui, Pamiri, Gujjar, uêb.)	4%	se ra 6.9

ZıwaniBıvurne

Dari u Peştuki zıwanê Efğanıstaniyê resmiyê, dı zıwani resmiyê hema Farski deha hirayo.

Zıwanê Efğanıstani
Zıwan	World Factbook / Library of Congress Country Studies (1992-ewro)	Ethnologue / World Factbook / Iranica (pre-1992 texmini)
Dari)	50%	25-50%
Peştuki	35%	35-55%
Uzbeki	8.5%	9%
Tırkmenki	2.5%	500,000 qıseykerdoği
30 others (Balochi, Nuristani, Pashayi, Brahui, Hindko, Pamiri, Kyrgyz, Gujari, etc.)	4%	4%