Efğanıstan

Efğanıstan (be Peştuki: افغانستان Afġānestān), yew dewleta qıtay Asyaya. Caê xo verocê (cenubê) qıtay Asya dero. Dormey Efğanıstani de Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Pakıstan, Tacikıstan, İran u Çin estê. Serra 2021i de Talibani sıfte kerd ke galımê Efğanıstani kero, tarixê 15 Ağustose 2021i de paytextê Efğanıstani Kabıl vêrd a destê Talibani, hukmatê Efğanıstani zi kewt. O taw ra nata organizsyono terorist Talibani idare vıst xo dest.

Efğanıstan
Desmal û Arma
Flag of the Taliban.svg Arms of the Islamic Emirate of Afghanistan.svg
Melumat
Ware Dewleta hegemonyal
Embıryani Pakıstan, İran, Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Tacikıstan û Cumhuriyetê Şariê Çini
İdare Government of AfghanistanNational Assembly of Afghanistan
Erd 652 230 km2
Nıfus 37 466 414
Hıkumet Dewleta uniter
Serdar Hibatullah Akhundzada
Kodê telefoni +93
Leteyê saete UTC+04:30
Kodê interneti .af
Zıwano resmi Peştuki, Derki, Beluçki, Nuristani, Zıwanê Pamiri, Peşeyiki, Uzbek, Erebki û Tırkmenki
Merş This Is the Home of the Brave
Cayo tewr berz Noshaq
Cayo tewr nızm Amuderya
Pere Afghan afghani
Ravêrşiyayışê heqa merdıman 0,48
Xerita
Afghanistan on the globe (Afghanistan centered).svg

Paytextê Efğanıstani sûka Kabılio. Nıfusê xo 31,889,923o. Şarê Efğanıstani Peştun, Tacık, Xezer u Ozbekan ra yeno pêra. Zıwanê xoyo resmi Farski u Peştukiyê. Miyanê serranê 2004-2021i de sistemê idarey xo cumhuriyet bi. Efğanıstani serra 1919ıne de xo reyno ra, xoseriya xo ilan kerda. Demê cumhuriyeti de serdarê cıyo verên Hamit Karzai, serdaro peyên zi Eşref Ğani bi.

Etimolociya nameyBıvurne

Namey Efğanıstani (Farski: افغانستان‎, maney "Herranê Efğanan") ra yeno.[1] Efğan Farski de namey merdımanê Peştunan rê vaciyeno.[2]

Coğrafya u iklımBıvurne

Efğanıstan de zaf koy estê u Efğanıstan zaf kohıno u berzo. Rocakewtış de Koyê Hindukuşi, veroc de Kohê Çeğayi u zımey de Koyê Pamir estê. Berziya Nowşaki 7492 metreya u Efğanıstan de tewr cao berzo. Rocawan u verocê Efğanıstani koyın niyê ema enê erdan de roy çıniyê u cenaney nêbeno. Efğanıstan de royê Amu Derya, Helmend, Farahrud, Murgap u Herirudi estê. İklımê Efğanıstani iklimo serdıno. Zımıstan zaf serdo u amnani zi zaf germo.[3]

TarixBıvurne

Tarixê Efğanıstani kıhano. Efğanıstan de tewr raveri İ.V 500 de İranıcan hukım kerdo. Bahdo İskenderê Gırdi erdê Efğanıstani işğal kerdo u o zeman ra pey zi Baktriya saz biya. Baktriya serra İ.P 50ıne de xırabe biya u İP. 50-125 de İskıtıcan hukım kerdo. Dewrê Miyanêni de erdê Efğanıstani de Tahiriyan, Samaniyan, Ğaznewiyan, İmperatoriya Selçukiyana Gırdi, Xarezmşahiyan, Moğolan u Timuriyan hukım kerdo. Mabeynê seserraan 14ıne - 19ıne de Efğanıstan de Baburıcan hukım kerdo u Efğanıstan zaf biyo quwetın. Seserra 19ıne de be gırdbiyayışê kolonizasyoni ra piya lecê İngıltere-Efğanıstani sıfte kerdo. 1839-1842 miyan de Lecê İngıltere-Efğanıstani I biyo u enê leci de Efğani ğelıb biyê. Serra 1878ıne de anciya lec sıfte biyo u enê leci de Efğani meğlub biyê. Tewr pey 1919 de yew lec ameyo meydan u Efğanıstan biyo xoser. Dewrê Moderni de Efğanıstan de dı leci biyê. Kanun 7, 1979 – Şıbate 15, 1989 miyan de Lecê Sowyet-Efğani ameyo meydan. Serra 2001ıne de anciya Efğanıstan de lec sıfte biyo u nêqediyo, ewro zi Efğanıstan de lec esto.[4]

Sistemê idareyBıvurne

Efğanıstan yew cumhuriyetê do İslamiyo u qanunê Efğanıstani qanunê Şerietio. Efğanıstan pêro piya hirıs u çehar (34) wılayetan (Peştuki: ولسوالۍ volasvaleyi) ra yeno pêra:

DemografiyeBıvurne

NıfusBıvurne

Nıfusê Efğanıstani 30,419,928o[5]

ŞariBıvurne

Efğanıstan de grubê şaran
Şar Fotraf World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (2004–ewro World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (ver-2004)
Peştu   42% se re 38–50
Tacik   27% 25–26.3% (ninan ra 1% Qızılbaşê)
Hazari   9% se ra 10–19
Uzbek 9% se ra 6–8
Aimak 4% 500,000 to 800,000
Tırkomen 3% se ra 2.5
Beluc 2% 100,000
Ê bini (Pashai, Nurıstani, Erebi, Brahui, Pamiri, Gujjar, uêb.) 4% se ra 6.9

ZıwaniBıvurne

Dari u Peştuki zıwanê Efğanıstaniyê resmiyê, dı zıwani resmiyê hema Farski deha hirayo.

Zıwanê Efğanıstani
Zıwan World Factbook / Library of Congress Country Studies (1992-ewro) Ethnologue / World Factbook / Iranica (pre-1992 texmini)
Dari) 50% 25-50%
Peştuki 35% 35-55%
Uzbeki 8.5% 9%
Tırkmenki 2.5% 500,000 qıseykerdoği
30 others (Balochi, Nuristani, Pashayi, Brahui, Hindko, Pamiri, Kyrgyz, Gujari, etc.) 4% 4%

BaweriyeBıvurne

 
Herat de yew fabrika

EkonomiyeBıvurne

Ekonomiya Efğanıstani zaf xırabeya. Seserra 20ıne de ekonomiye biye quwetıne ema ewro be leci ra piya zaf biye xırabe.

Kultur u literaturBıvurne

Mıtbaxê Efğanan zaf zengıno.

 
A table setting of Afghan food in Kabul.
 
Afghan men feasting on palao in the Kunar Province.

GaleriyeBıvurne

ReferansiBıvurne

  1. http://books.google.com.tr/books?id=KRt0HfYFZGsC&lpg=PP1&vq=place+of+Afghans&pg=PA4&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
  2. http://www.iranicaonline.org/articles/afgan-in-current-political-usage-any-citizen-of-afghanistan-whatever-his-ethnic-tribal-or-religious-affiliation
  3. "Archive copy". Archived from the original on 2013-12-30. https://web.archive.org/web/20131230235224/http://afghanistan.cr.usgs.gov/earthquake-hazards. 
  4. http://www.iranicaonline.org/articles/anglo-afghan-wars
  5. "Archive copy". Archived from the original on 2017-06-07. https://web.archive.org/web/20170607234625/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af.