Efğanıstan
Efğanıstan yew dewletê qıtaya Asyayo. Cayê xo verocê (cenubê) qıtaya Asya dero. Dormey Efğanıstani de Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Pakıstan, Tacikıstan, İran u Çin estê.
| Cumhuriyetê Efğanıstano İslami جمهوری اسلامی افغانستان Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Afġānistān (Farski) د افغانستان اسلامي جمهوریت Da Afġānistān Islāmī Jomhoriyat (Peştuki) | |
|---|---|
| Asayış | |
| Desmal u Arma | |
  | |
| Melumat | |
| Ware | Dewleta xosere (en) |
| Sinori | Pakıstan, İran, Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Tacikıstan u Cumhuriyetê Şariê Çini |
| Sazbiyayış | Tebaxe 8 ,1919 |
| İdare | Kabil Government of Afghanistan (d)National Assembly of Afghanistan (en) |
| Erd | 647.500 km²652 230 km2 |
| Nıfus | 34 940 837 |
| Hıkumet | Cumhuriyeto İslami Cumurêtê İslami |
| Serdar | Hamid KarzaiAshraf Ghani Ahmadzai (en) |
| Kodê telefoni | +93 |
| Letey saete | UTC+04:30 (en) |
| Kodê interneti | .af |
| Zıwano resmi | Peştuki u Derki |
| Merş | Afghan National Anthem (en) |
| Cayo tewr berz | Noshaq (en) |
| Cayo tewr nızm | Amuderya |
| Pere | Afghan afghani (en) |
| Ravêrşiyayışê heqa merdıman | 0,5 |
| Xerita | |
.svg) | |
Paytextê Efğanıstani sûka Kabıliyo. Nıfusê xo 31,889,923yo. Şarê Efğanıstani Peştun, Tacık, Xezer u Ozbekan ra yeno pêra. Zıwanê xoyo resmi Farski u Peştukiyê. Sistemê idarey cumhuriyeto. Efğanıstani serra 1919ıne de xo reyno ra, xoseriya xo ilan kerda. Serdarê cıyo verên Hamit Karzaiyo.
EtimolociyeBıvurne
Namê Efğanıstani (Farski: افغانستان, maneyê "Herranê Efğanan") ra yeno.[1] Efğan Farski de namê merdımanê Peştunan rê vaciyeno.[2]
Coğrafya u iklımBıvurne
Efğanıstan de zaf koyi estê u Efğanıstan zaf kohıno u berzo. Rocakewtış de Koyê Hindukuşi, veroc de Kohê Çeğayi u zımey de Koyê Pamir estê. Berziya Nowşaki 7492 metreya u Efğanıstan de tewr cayo berzo. Rocawan u verocê Efğanıstani koyın niyê ema enê erdan de roy çıniyê u cenaney nêbeno. Efğanıstan de royê Amu Derya, Helmend, Farahrud, Murgap u Herirudi estê. İklımê Efğanıstani iklimo serdıno. Zımıstan zaf serdo u amnani zi zaf germo.[3]
TarixBıvurne
Tarixê Efğanıstani kıhano. Efğanıstan de tewr raveri İ.V 500 de İranıcan hukım kerdo. Bahdo İskenderê Gırdi erdê Efğanıstani işğal kerdo u o zeman ra pey zi Baktriya saz biya. Baktriya serra İ.P 50ıne de xırabe biya u İP. 50-125 de İskıtıcan hukım kerdo. Dewrê Miyanêni de erdê Efğanıstani de Tahiriyan, Samaniyan, Ğaznewiyan, İmperatoriya Selçukiyana Gırdi, Xarezmşahiyan, Moğolan u Timuriyan hukım kerdo. Mabeynê seserraan 14ıne - 19ıne de Efğanıstan de Baburıcan hukım kerdo u Efğanıstan zaf biyo quwetın. Seserra 19ıne de be gırdbiyayışê kolonizasyoni ra piya lecê İngıltere-Efğanıstani sıfte kerdo. 1839-1842 miyan de Lecê İngıltere-Efğanıstani I biyo u enê leci de Efğani ğelıb biyê. Serra 1878ıne de anciya lec sıfte biyo u enê leci de Efğani meğlub biyê. Tewr pey 1919 de yew lec ameyo meydan u Efğanıstan biyo xoser. Dewrê Moderni de Efğanıstan de dı leci biyê. Kanun 7, 1979 – Şıbate 15, 1989 miyan de Lecê Sowyet-Efğani ameyo meydan. Serra 2001ıne de anciya Efğanıstan de lec sıfte biyo u nêqediyo, ewro zi Efğanıstan de lec esto.[4]
Sistemê idareyiBıvurne
Efğanıstan yew cumhuriyetê do İslamiyo u qanunê Efğanıstani qanunê Şerietio. Efğanıstan pêro piya hirıs u çehar (34) wılayetan (Peştuki: ولسوالۍ volasvaleyi) ra yeno pêra:
DemografiyeBıvurne
NıfusBıvurne
Nıfusê Efğanıstani 30,419,928o[5]
ŞariBıvurne
| Şar | Fotraf | World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (2004–ewro | World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (ver-2004) |
|---|---|---|---|
| Peştu | 
|
42% | se re 38–50 |
| Tacik | 
|
27% | 25–26.3% (ninan ra 1% Qızılbaşê) |
| Hazari | 
|
9% | se ra 10–19 |
| Uzbek | 9% | se ra 6–8 | |
| Aimak | 4% | 500,000 to 800,000 | |
| Tırkomen | 3% | se ra 2.5 | |
| Beluc | 2% | 100,000 | |
| Ê bini (Pashai, Nurıstani, Erebi, Brahui, Pamiri, Gujjar, uêb.) | 4% | se ra 6.9 |
ZıwaniBıvurne
Dari u Peştuki zıwanê Efğanıstaniyê resmiyê, dı zıwani resmiyê hema Farski deha hirayo.
| Zıwan | World Factbook / Library of Congress Country Studies (1992-ewro) | Ethnologue / World Factbook / Iranica (pre-1992 texmini) |
|---|---|---|
| Dari) | 50% | 25-50% |
| Peştuki | 35% | 35-55% |
| Uzbeki | 8.5% | 9% |
| Tırkmenki | 2.5% | 500,000 qıseykerdoği |
| 30 others (Balochi, Nuristani, Pashayi, Brahui, Hindko, Pamiri, Kyrgyz, Gujari, etc.) | 4% | 4% |
BaweriyeBıvurne
- İslam: 99.7%
- İslamo Sunni: 80-89%
- İslamo Şıi: 10-19%
- Bini: 1%
EkonomiyeBıvurne
Ekonomiya Efğanıstani zaf xırabeya. Seserra 20ıne de ekonomiye biye quwetıne ema ewro be leci ra piya zaf biye xırabe.
Kultur u literaturBıvurne
Mıtbaxê Efğanan zaf zengıno.
- Nanweri:
- Palao (traditional rice dish)
- Mosh Palao
- Shorba (Afghan soup)
- Do Pyaza
- Mantu (meat dumplings)
- Kofta (meatballs)
- Kichiri
- Qorma Sabzi
- Baunjan (cooked eggplant w/potatoes and tomatoes)
- Bendee/Baumya (cooked okra w/potatoes and tomatoes)
- Heeknusb (hummus)
- Ashak
- Aush (hand made noodles)
- Baghlava (baklava)
- Bolani (Afghan flat bread or crêpes)
- Chapli Kabab
- Shor-Nakhod (chick peas w/special toppings)
- Naan (Afghan bread)
- Şirini:
- Gosh Feel (pastry)
- Halwa
- Shir Berinj (rice pudding)
- Ferni
- Kadu Bouranee (sweet pumpkins)
- Jelabi
- Maleeda or Khajoor
- Spice Rub
GaleriyeBıvurne
ReferansiBıvurne
- ↑ http://books.google.com.tr/books?id=KRt0HfYFZGsC&lpg=PP1&vq=place+of+Afghans&pg=PA4&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/afgan-in-current-political-usage-any-citizen-of-afghanistan-whatever-his-ethnic-tribal-or-religious-affiliation
- ↑ http://afghanistan.cr.usgs.gov/earthquake-hazards
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/anglo-afghan-wars
- ↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af®ionCode=sas&#af