Grûba Xebate ya Vateyî

Grûba Xebate ya Vateyî (kilmnuşte: GXV) yew grûb a ke standardîzasyonê kirmanckî (zazakî) ser o gurêyena. Serra 1996 de hetê yew grûbê kirmancan ra Swêd de ameye ronayîş. Ronayoxê na grûbe rewşenbîr, ziwannas, cigêrayox û nuştoxê kirmancan ra yenê pê.

Tarîxçe

Tirkîya de 12 Êlule 1980 de darbeya eskerî ra dima, gelek rewşenbîr, nuştox û sîyasetkarê kurdan îltîcayê Awrûpa kerd. 1980 ra ver Tirkîya de wendekar û rewşenbîrê ke bi kurdkî nuştêne û kurdkî ser o xebate kerdêne zî mîyanê nê koçî de bî. Prosesê 12 Êlulî de kurdkî bi marîfetê qanûnê esasî, bi awayêko resmî qedexe bî. No semed ra Tirkîya de xebat û weşanê kurdkî qut bî û xebatê kurdkî hîna zehf Awrûpa de dewam kerd. Kovara Tîrêj ke destpêkê edebîyatê modern yê kirmanckî hesebîyena û serra 1979 de Tirkîya de ameybî weşanayene, na babete de nimûneyêka muhîm a. Tîrêj, hem bi kurmanckî û hem zî bi kirmanckî weşan kerdêne û no awa Tirkîya de kovara yewine bî ke safî bi kurdkî vejîyayêne. Hîrê hûmarê Tîrêjî Tirkîya de vejîyay, labelê ridê darbeya asekerî 12 Êlulî ra hûmara çarine Swêd de vejîyaye. Tîrêj de nuşteyê kirmanckî zafane hetê Malmîsanijî ra ameyêne nuştene. Dima, prosesê nuştişê kirmanckî Awrûpa de dewam kerd. Awrûpa de gelek kovaranê kurdkî de bi kirmanckî zî nusîya û gelek kitabê kirmanckî vejîyay. Serranê 1990an de asa ke kirmanckî de hewceyîya bi nuştişêko muşterekî esto. Na îhtîyacîya rojane Grûba Xebate ya Vateyî vet meydan.

Grûba Xebate ya Vateyî, semedê standardîzasyonê kirmanckî 1996 de Swêd de ronîyaye. Ronayoxê grûbe sey Malmîsanij, Munzur Çem, M. Selîm Uzun û Îhsan Esparî tayê rewşenbîr, ziwannas, cigêrayox û nuştoxê kirmancan ra ameyêne pê. GXV, hetanî nika zehfane Swêd de û qismêk zî Almanya, Dîyarbekir, Dêrsim, Mardîn û Çewlîg de pêro pîya 24 rey kom bîye. GXV sey enstîtu yan zî komelêk wayîrê statuyêka resmî nîya.

Kombîyayişî

Grûba Xebate ya Vateyî, semedê standardîzasyonê kirmanckî kombîyayîşê xo yê verênî 2-4 tebaxe 1996 de bi 15 kesî reyde Stockholm de kerd. GXV, 13 kombîyayîşê xo Swêd de, 2 kombîyayîşê xo Almanya de viraştî. Yanî zehfê kombîyayîşê GXV Ewropa de virazîyay. GXV welat de kombîyayîşê xo yo verên 2007 de Dîyarbekir de viraşt. Kombîyayîşê ke welat de virazîyay nê yê:

• Kombîyayîşo 15in: 01-04 Temmuze 2007 (Dîyarbekir)
• Kombîyayîşo 17in: 08-11 Nîsane 2009 (Dîyarbekir)
• Kombîyayîşo 18in: 07-10 Tebaxe 2010 (Dersim)
• Kombîyayîşo 19in: 21-24 Nîsane 2011 (Dîyarbekir)
• Kombîyayîşo 20in: 30 Teşrîna Verêne 2011 - 02 Teşrîna Peyêne 2011 (Mardîn)
• Kombîyayîşo 21in: 08-11 Nîsane 2012 (Çewlîg)
• Kombîyayîşo 22in: 31 Oktobre 2012 - 02 Teşrîne 2012 (Dîyarbekir)
• Kombîyayîşo 23in: 01-04 Nîsane 2013 (Dîyarbekir)
• Kombîyayîşo 24in: 30-31 Teşrîna Verêne 2013 - 01-02 Teşrîna Peyêne 2013 (Dîyarbekir)

GXV, hetanî nika 24 rey kom bîya.

Ezayê grûbe

Hetanî ewro 24 heb kombîyayîşê kirmanckî virazîyayê û sey Bongilan, Çêrmûge, Çewlîg, Depe, Dêrsim, Erzingan, Gimgim, Hêni, Licê, Pali, Pîran, Sêwregi û Modan/Motkan cîya cîya cayanê ke tede kirmanckî qisey beno ra 48 kes beşdarê nê kombîyayîşan bîyo.

Kesê ke hetanî nika beşdarê kombîyayîşanê Vateyî bîyê, goreyê mintiqa û hûmara beşdarbîyayîşê xo nê yê:

Name - Ca, Hûmare Aydin Bîngol - Gimgim, 9 Cemal Z. Pîranij - Pîran, 7 Cemal Aydin - Dêrsim, 2 Cemîl Gundogan - Dêrsim, 3 Çeko Kocadag - Gimgim , 9 Deniz Gunduz - Gimgim, 7 Dogan Karasu - Çewlîg, 6 Ehmedê Dirihî - Çewlîg, 6 Elîf Kiliç - Dêrsim, 2 Hamdî Ozyurt - Gimgim, 4 Harun Turgut - Pali, 3 Haydar Diljen - Sêwregi, 18 Hûmanê Çîyan - Depe, 2 Huseyîn Girmit - Erzingan, 1 Huseyîn Kulu - Dêrsim, 15 Îbrahîm Bîngol - Gimgim, 4 Name - Ca, Hûmare Îshak Tepe - Modan, 4 J. Îhsan Espar - Pîran, 23 Kamer Soylemez - Dêrsim, 4 Kazim Temurlenk - Dêrsim, 2 Lerzan Jandîl - Gimgim, 6 Mehemed Malmîsanij - Pîran, 24 Mehemed Selîm Uzun - Pali, 24 Mehmet Taş - Dêrsim, 14 Mehmud Nêşite - Licê, 9 Memo Darêz - Bongilan, 3 Munzur Çem - Dêrsim, 23 Muzafer Xeylanij - Pali, 8 Nadîre G. Aldatmaz - Dêrsim, 2 Netîce Altun - Pasûr, 6 Nevzat Gedîk - Gimgim, 1 Nîhat Elî - Sêwregi, 3 Name - Ca, Hûmare Nûredîn Celalî - Çewlîg, 5 Orhan Zoxpayij - Çewlîg, 1 Osman Aytar - Sêwregi, 2 Robîn Rewşen - Licê, 3 Polat Aydin - Çermûg, 5 Roşan Lezgîn - Licê, 9 Saît Aydogmuş - Pîran, 1 Serdar Bedirxan - Pîran, 8 Seyîdxan Kurij - Çewlîg, 17 Suleyman Yilmaz - Pîran, 4 Şukrî Atîk - Gimgim, 1 Şukrî Urgun - Hêni, 14 Tekîn Agacik - Erzîngan, 4 Wisif Kaymak - Pîran, 11 Yildiray Beyazgul - Gimgim, 6 Zulkîf Demirtaş - Pali, 6

Kesê ke beşdarê kombîyayîşanê GXV bîyê kombîyayîş bi kombîyayîş bedelîyayî. Reyna wextî reyde tayê kesî grûbe ra aqetîyayî, tayê kesî zî newe beşdarê grûbe bîyê. Sebebê na rewşe ra yew no yo ke her kes bi zerrîya xo beşdarê kombîyayîşan beno, mecburîyetêk çin o. Sebebo bîn zî no yo ke kesê ke welat de ciwîyenê, verî cu îmkan nêdîyo ke daxilê kombîyayîşanê Awrûpayî bibê. M. Malmîsanij û Selîm Mûrat beşdarê heme kombîyayîşan bîyê; sey Munzur Çem, Îhsan Espar, Seyîdxan Kurij, Mehmet Taş, Haydar Diljen, Şukrî Urgun, Huseyîn Kulu endamê bînî zî beşdarê zafê kombîyayîşan bîyê. GXV, nika bi 25 endaman xebatanê xo domnena.

Kesê ke bîzzat beşdarê kombîyayîşî bîyê ra vêşêr, tayê kesan zî derheqê çekuyan de pêşnîyazanê xo bi e-mail erşawito û bi no awa daxilê kombîyayîşê bîyê. Nê kesî goreyê mintiqa û hûmara beşdarbîyayîşê xo nê yê: N. Celalî (Çewlîg, 3), Deniz Gunduz (Gimgim, 3), W. K. Merdimîn (Çewlîg, 6), Seîd Verroj (Pîran, 2).

Destpêk de zehfê endamê GXV kesê ke Awropa de mendêne ra ameyêne pê; labelê no nîsbet nika nîme-nîme bîyo. GXV 2007 ra dima kombîyayîşanê xo hewelnayo welatî û no tarîx ra dima welat ra hîna zehf endamî beşdarê kombîyayîşan bîyê. Nika nîme ra zehfêr endamê xo welat de îqamet kenê.  

Endamî, zehfane mamosta, rojnameger, nuştox û aktîvîstê ziwanî ke kurmanckî û zazakî weş nusenî yê.  Zehfê endaman, ziwanê dayîka xo û ziwanê welatê ke tede ciwîyenê reyde di-hîre ziwanê xerîban zanê.

Xusûsîyetê grûbe

Merdim eşkeno xususîyetê pêroyî yê Grûba Xebate ya Vateyî ana xulasa bikero:

• Endamê GXVyî xo kurd, kirmanckî zî mîyanê kurdkî de vînenê.
• Endamê grûbe cayê cîya cîyayan ke tede kirmanckî qisey beno ra yê. Kombîyayîşan de seba qelîteyê xebata standardîzasyonî dîqet nawîyeno ke heme mintiqa temsîl bibo.
• Endamê ke beşdarê kombîyayîşan benê wayîrê fikr û bawerî û tercîhê sîyasî yê cîya cîya yê. Labelê kombîyayîşan de tercîhê endaman ney, zanayîş û hetkarîya înan esas gêrîyeno.
• Endamê grûbe bi awayêk kirmanckî de eleqedar ê. Zehfê endamê grûbe, kesê ke verî cu kirmanckî ser o xebata înan ya şexsî esta yan zî ziwannas, nuştox û cigêrayoxê ke bi kirmanckî nusenê ra yenê pê. Qismêk zî kesê ke kirmanckî weş zanî û qisey kenê ra yenê pê.
• Keso ke newe beşdarê GXV beno, hetê yewna endamî ra pêşnîyaz beno û bi raya muştereke qerar gerîyeno ke bibo endamê grûbe.

Xebata standardîzasyonî

Grûba Xebate ya Vateyî çarçeweya xebata standardîzasyonî de wazena ke, xiznaya çekuyanê ziwanî arêbida; hetê ferheng, gramer û rastnuştişî ra yew kodo standart o nuştekî peyda bika; aktîvîteyê ke seba kirmanckî awanîya wendiş û nuştişî yê modernî rê xizmet kenê, înan bika.

Netîceyê xebata rastnuştişî, ktabê Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî) de ancîyayê pêser. No kitab de sey babetê alfabe, name, zemîr, sifet, edat, bestox, fîîlî û nameyê rojan, aşman, dînan, welatan û şaristanan, goreyê qaîdeyê nuştişî GXV bi nimuneyan îzeh bîyê.

Netîceyê standardîzasyonê çekuyan de di ferhengî weşanîyay. Ferhengê Türkçe-Kırmancca (Zazaca) Sözlük de duştê 7000 çekuyanê tirkî de, çekuyê kirmanckî ke standardîze bîyê estê. Ferhengê Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî de nêzdîyê 10 hezarî ra zêde çekuyê bingeyênî yê standardîzekerdeyî estê. 20 hezarî ra zêde zî varyantê nê çekuyan estê. Nê varyantî cîya cîya fekan ra arêdîyayî.

Xebatê standardîzasyonî yê GXV, her çiqas ameya yew merhelaya muhîme zî hema zî nêqedîyaya. Xebata standardîzasyonî bi averşîyayîş dewam kena.

Tayê xususîyetê standardîzasyonî

GXV xebata standardîzasyonê ziwanî de umumen nê xususan esas gêna:

• Xebata standardîzasyonî de tena şîwe yan zî fekê mintiqayêk esas nêgêrîyeno.
• Eke çekuyêk yan zî yew qaîdeyê gramere heme cayan de bi eynî şekl yeno vatiş, na çeku yan zî no qaîde seba ziwanê nuştişî yê muşterekî tercîh beno.
• Çekuyêk yan zî yew qaîdeyê gramerî, eke zehf cayan yê ke kirmanckî tede qisey bena de muşterek nêbo sewbîna qistasî esas gêrîyenê. Çekuye ser o cigêrayîşêko etîmolojîk virazîyeno. No cigêrayîş de lehçeyê bînî yê kurdkî de şeklê vatişî yê çekuyan zî cayêko muhîm gêno. Na mewzû de ziwananê Îranî yê qedîman û farisî û ziwananê bînan yê cîranan ser o xebate virazîyena.
• Eke çekuye kokê xo ra xerîb a, formo ke nizdîyê ziwano orjînal o tercîh beno.
• Yew çekuye zehfê mintiqeyanê kirmanckî de eke zaf cayan de bi dereceya pîle bêra gurênayîş, tercîhbîyayîşê çekuya standarte yan zî qaîdeyo standart de rol gêna. Labelê, varyantê ke zaf cayan de şuxulîyenê, eke deforme bîyaye bê; varyanto ke hîna nizdîyê formo orîjînal o, hîna mintiqeya marjînal de bêro qiseykerdiş zî, beno ke bêro tercîhkerdiş.
• GXV, heta hewce nêko çekuyanê neweyan nêvirazena, çekuyê xerîbî yê ke kirmanckî de yenê gurênayîş tercîh kena.
• Xebatê standartkerdişî ra eleqedar eke yew mewzû de pêkerdiş nêbo, raydayîş beno û qerarê zafaneyî yê beşdaranê kombîyayîşî beno esas.

Arêdayîşê çekuyan

GXV, wazêno wa çekuyê kirmanckî bê, wazêno wa çekuyê ke ziwan û lehçeyê cîya-cîyayan ra kewtî kirmanckî bê, heme xiznaya çekuyan yê kirmanckî arê dana, arşîv û dokumantasyonê ci kena, dima ferheng de qeyd kena. Arêkerdişê çekuyan de hîrê çimeyê GXV yê bingeyînî estê:

• Çimeyê nuştekî: Kitabê tewr verênî yê kirmanckî, mewlidê ke hetê Ehmedê Xasî û Osman Efendiyo Babijî ra nusîyayê. Metnê nuştekî yê ke hetê ziwannasanê xerîban ra arêdîyayî.
• Çimeyê fekkî: Xebata standardîzasyonî de çimeyanê fekkîyan ra yan zî eserê ke çimeyanê fekkîyan ra arêdîyayê ra gelek çekuyî Ferhengê Vateyî de ca girewtî.
• Xeznaya çekuyanê endaman: Endamê GXV şaristan û qezayanê cîya-cîyayan ke kirmanckî tede qisey bena ra beşdar benê. No zî seba GXV arêkerdişê fekê cîyayan de avantajêko pîl ano meydan.

Standardîzekerdişê çekuyanê mewcûdan

Çekuyê hemmanayê ke kokê xo cîya yê, hergûyew sey çekuya standarte yenê qebulkerdiş. Labelê eke şeklê vatişê çekuye goreyê fekanê cîya-cîyayan bibedelîyo yanî varyantê cîyayî bibê, nînan ra tena yewe seba ziwanê nuştekî standardîze bena. Varyantê binî zî bi referansê “b.” yo ke yeno manaya “biewnî” ferheng de qeyd benê.

Varyantê cîyayî ke kokê xo yew o

Kirmanckî de semedê karıncaya tirkî nê varyantî estê: morcela, morceli, miclewri, mijlewri, mijloli, miclor, miclol, mijlor, mijlori, mijlowri, mijmewli, micmewl, mîyercila, mocla, mojla, muejla, mojle, molcela, molcila, morcila, muercela, muerceli, mercueli, merjueli, morzela; mijlewreki, mijloki, milorçike, miloçike, muloçike, muleçike.

Nê, heme seba ke eynî kok ra amey, ziwanê nuştişî de seba gurênayîşî çekuya morcela (makî) morcele (nerî) weçînîyayê. Na rewşe ferheng de wina nawîyayo:
morcela (m): karınca
morcele (n): karınca

Formê bînî zî cîya-cîya yenê nuştiş û ver bi înan de “b. morcela” nusîyeno ke referans bidîyo çekuya standarde. Nimûne: mîyercila (m): b. morcela (m)
mocle (n): b. morcele (n)
morzela (m): b. morcela (m)
muerceli (n): b. morcele (n)
muloçike (m): b. morcela (m)

Labelê ferhengê Türkçe-Kırmancca de tena formo standart yeno nuştiş:
karınca: morcela (m), morcele (n)

Çekuyê hemmanayê ke kokê xo cîya yê

Semedê çekuya buruna tirkî de bi kirmanckî pirnike, zincî, kepuge û vinî vajîyeno. Nê çekuyî varyantê yewbînan nîyê, hemmanayê yewbînan ê. Yanî sînonîm ê. Nînan ra yew nêweçînîyaya, ferheng de heme nusîyayê:

kepuge (m): burun
pirnike (m): burun
vinî-I (m): burun
zincî (m): burun

Ferhengê Türkçe-Kırmancca de nê heme çekuyî rêze bîyê:
burun: pirnike (m), zincî (m), kepuge (m), vinî (m)

Viraştişê çekuyanê neweyan

GXV, hetanî hewce nêko çekuyanê neweyan nêvirazena, labelê wexto ke hewce bikero, mesela çekuyêke kirmanckî de çin bo çekuyanê neweyan virazena. Nê çekuyî beno ke warê cematkî, îlmî, huquqî, sîyasî, ekonomîk, kulturî, hûnerî û teknolojîkî de bê. Viraştişê çekuyan de îmkanê zîwanî, yanî îmkanê çekuyanê mewcûdan ra û metodê çarnayîşê çekuyan ra îstîfade beno.

Adaptasyonê çekuyanê xerîban

Çekuyê ke ziwananê xerîban ra kewtî kirmanckî û bîyê parçeyê qiseykerdişê rojaneyî telafûzê kirmanckî rê bi yew şeklo munasîb yenê standardîzekerdiş. Mesela, çekuya garaj eslê xo yew çekuya franskî ya. GXV, mîyanê varyantanê xeraj û garaj ra çekuya garaj tercîh kerda.

Tesbîtkerdişê qaîdeyanê rastnuştiş û gramerî

GXV, netîceyê xebata ke derheqê qaîdeyanê rastnuştişî de kerda, bi sernameyê Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî) kitabê klavuzî yê rastnuştişî de arêdayî.

Weşanayîş û tetbîqkerdişê standardîzasyonî

GXV seba standartkerdişê kirmanckî pêro xebatanê xo kovara Vate de weşanena. Kovara Vateyî, destpêkerdişê xebatanê GXV ra mudeyo kilm cuwa pey ancî hetê ronayoxanê GXV ra ame vetiş. Kovare ke humara ci ya sifteyinî 1997 de Stockholm de vejîyaye, 2003 de humara 21. ra pey Îstanbul de dest bi weşanî kerd. Vate hetanî nika 40 humarî vejîyaye. Redaksîyonê Vateyî endamanê GXV mîyan ra yenê weçînayene. Vate de xebatanê GXV ra wet tewir tewir nuşteyî, hîkayeyî, şîîrî, arêdayîşê folklorî ûsn. xebatî ca genî. Nê xebatî çarçewayê standardê GXV de redakte benê, dima weşanîyenê.

Encamê xebatê rastnuştişî yê GXV serra 2005 de kitabê Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî) de weşanîya. Heme xebatê çekuyan yê GXV zî ferhengêko tim çapê hîrakerdeyê ci beno de yenê pêser. Ferheng destpêk de yew cîld weşanîya, dima serra 2009 de çapa hîrêyine yê hîrakerdeyî sey di cîldî hetê Weşanxaneyê Vateyî ra weşanîya. 2011 de çapa çarine zî vejîya. Ferhengê GXVyî Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) 238 rîpelî yo û 7000 çekuyî tede estê. Ferhengê Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî 624 rîpelî yo û bi varyantan reyde 34000 çekuyî ra yeno pê.

Weşanxaneyê Vateyî eba ke goreyê qaîdeyanê GXV kitaban biweşano ronîyayo. Nê weşanxaneyî ra bi kirmanckî gelek kitabî vejîyay. Weşanxaneyê Roşna zî kitabanê xo de standardîzasyonê GXV esas gêna. Teberê Vateyî (bê Vateyî), kovara edebî û hunerî Şewçila zî standardanê GXV esas gêna. Na kovare, serra 2011î ra nat dest bi weşanî kerda û ke hetanî nika diwês humarê ci weşanîyayê.

Seba xebata kirmanckî tebaxe 2010 de Komela Ziwan, Huner û Kulturî (Ziwan-Kom) ke Dîyarbekîr de ronîyaya zî xebatanê xo de standardê GXV qebul kena. Rojnameyo kulturî Newepel ke hetê Ziwan-Komî ra neşr bena, standardanê GXV gurênena. Newepel, rojnameyo tewr verên o ke safî bi kirmanckî weşan keno. 15 sibate 2011 ra nat 50 hûmarê xo vejîyay û nika ra bi nuştoxanê xo yê neweyan aktuelbîyayîşê kirmanckî de rolêko muhîm ardo ca.

Pêveka rojnameyê Azadiya Welatî Welat Verroj de, kovara Nûbihar, Nûpelda, Peyam, Wêje û Rexne, Zarema, Zend û sey înan tayê kovar û rojnameyanê kurdan de zî bi temamî nêbo zî kirmanckîya standarde yena gurênayene. Bê înan keyepelanê înternetî sey zazakî.net, dersiminfo.com û kirdki.com zî standardanê GXV şuxulnenê. Nê keyepelî tim bi xeberan, meqaleyan û berhemanê edebîyan a xo newe kenê.

Ziwano standardo ke bi xebatanê GXV vejîyayo meydan, bi wasiteyê kursan zî îmkanê pratîzekerdiş û vilabîyîşî vîneno. No ware de Îstanbul, Anqara, Dîyarbekîr, Dêrsîm û Çewlîg de hetê cîya cîya dezgeyan ra kursî organîze bîyî û nê kursan de standardê GXV bingeh gêrîyabi.

Wareyê akademîkî de şuxulnayîşê kirmanckî newe yo; labelê bitaybetî Unîversîteya Artukluyî ya Mêrdînî de hem dersê kirmanckî de, hem zî sey tez, meqale û kitabê kirmanckî de ziwano standard tetbîq beno. Seba dersa weçinita kitabêk hetê Unîversîteya Artukluyî ya Mêrdînî ra made bi û bi nameyê “Kurdî-5 Zazakî” hetê Wezaretê Perwerdeyî ya Tirkîya ra weşanîya. No kitab de zî goreyê qaîdeyanê GXV ziwanêko standard ameyo şuxulnayene.

Biewnê

• Vate (kovare)
• Weşanxaneyê Vateyî
• Standardê Grûba Xebate ya Vateyî