İspanyolkiyê Cıhudan
İspanyolkiyê Cıhudan (ya zi be nameyê Ladino zi şınasiyeno) yew zıwano Romankiyo ke zıwanê İspanyolkiyê kehani ra abırriyao. Eno zıwan herranê İmperatoriya Usmanıcani'ê kehanan de zey Balkani, Tırkiya, Rocakewtena Miyanêne û zımey qıtay Afrika de qısey biyêne. Eno zıwan ewro İsrail û Tırkiya de qısey beno. Ladino Bosna û Hersek, Fransa, İsrail û Tırkiya de zey zıwanê eqaliyeti (şenıkiye) şınasiyeno, resmiyet de şınasiyao.[1][2][3][4][5]
| İspanyolkiyê Cıhudan | |
|---|---|
| Dialect family | |
 | |
| Melumat | |
| Dewlete û mıntıqeyi | İsrail û İmperatoriya Usmanıcan |
| Amarê qıseykerdoğan | 137 000 |
| Ware | Jerusalem District û İspanya |
| Kodê zıwani | |
| ISO 639-2 | Lad |
| ISO 639-3 | Lad |
| Glottolog | Ladi1251 |
| Ethnologue | Lad |
| Xısusiyetê zıwani | |
| Topolociye | Kes-Fiil-Obce û Zıwanê heceyıni |
| Cınsiyeto gramatik | Neriki û mayki |
| Alfabe | Alfabey Latinki, Hebrew script based alphabet û Alfabey Kiril |
| Keye |
Zıwanê Fransa
|
Zıwanê xo de Ladinoy rê vanê Djudeo-Espanyol (גודיאו-איספאנייול), cokao ke Cıhudi qısey kenê, no name gırewto. Gorey zıwanzanoğan Ladino yew varyantê İspanyolkiyo kıhano. No zıwan nezdiyê İspanyolkiyo seserra pancêsıno (15). Yani çekuyê cı İspanyolki ra kıhanê. Tırki, Fransızki, İbranki, Yunanki, Erebki û taê zıwananê nêmadey Balkani û zıwananê İberki ra çekuyê newey gırewtê bunya xo.[6][7][8][9] Ana fıkıriyeno ke nezdiyê se hezar û dısey hezar merdımi (100.000-200.000) Ladinoy qısey keno. Sebebê cı noyo ke merdımi nêşenê Ladino bımusê lac û keynanê xo, zıwano resmi niyo û hêdi hêdi vıni beno. Zafêri merdımê ke şeşti û panc serri ra pilê, Ladinoy qısey kenê. Bilxasa Tırkiya de hukmati û nasyonalistan (mıliyetçi) Ladino kerdo yasağ teber de. Merdımi zi mecbur mendê ke Ladino qısey mekerê, lac û keynanê xo rê Tırki bımusê. Yew zi cokao ke Ladino nezdiyê zıwanê İspanyolkiyo, İspanyolki o asimile kerdo.[9][10][11][12]
Ladino, ewro İsrail de, Tırkiya de, Dewletê Amerikayê Yewbiyayey de, Fransa de, Yunanıstan de, Brezilya de, İngıltere de, Marok de, Bulğarıstan de û İtalya de, tayn zi Kanada de, Meksika de, Arcantin de, Tunıs de, Uruguay de, Sırbıstan de, Bosna û Hersek de Makedonya de, Belçika de El Salvador de û Hollanda de qısey beno. Teberê nê cayan de fıkıriyeno ke Venezuela de, Mısır de, Cezayir de, Guatemala de, İspanya de, Kuba de, Şili de, Romanya de, Surinam de, Camayka de û Kolombiya de zi qısey beno, hama hetê amari ra sey (100) merdım ra tanyo, kemiyo..[7][8][10][13][14][15][16]
Namê zıwani
bıvurneNamey Ladinoy ca be ca vıriyeno. Ladino name benê (nuştışo Zazaki)
- Tırkiya de: "(e)spanyol" ya zi "(e)şpanyol",
- İsrail de: "(e)spanyol(it)", "(e)şpanyol(it)" ya zi "Spanyolo",
- Yunanıstan, Bulğarıstan, Saray Bosna û Romanya de: "Cudezmo",
- Selanik de, "Ladino",
- Marok de, "Haketiya" ya zi "Hakitiya".
Ewro nameyê zıwanio ke qebul beno û hetê zafêri ra vaciyeno; "Espanyol" (İspanyolki) û "Djudió"o (Cudyo yani Cıhudki). Yew zi be namenê "Ladino" û "Sefaradi" ra zi şınasiyeno. Hama nameo ke dınya sero qebul biyo û akademisyeni vanê "Djudeo-Espanyol"yo (wendışê cı. Cudeo Espanyol) yani İspanyolkiyê Cıhudan ya zi İspanyolkiyê Musewiyan.Tırki de tek teyna be nameyê 'Cıhudki' û 'Musewiki' zi şınasiyeno.
Rocnameo ke Cıhudê Tırkiya vecenê pê nameyê Şalomi, yew pela Ladino nusiyena, pelê bini zi pêro Tırki nusiyenê. Yew zi her dı heftan de reyê 'El Amaneser' vecenê ke tek teyna Ladinoyo. [7][8][10][12][13][14][15][16][17][18][19]
Rıçıkê zıwani
bıvurne
Cıhudi miyanê seseranê yewın û şeşıne de cayanê İmperatoriya Romaê bini ra Cıhudi (zêdêr Fılıstini ra) keyê xo bar kerdê, kırıştê nêmadey İspanya ser. Cıhudi ke başle kerdo İspanya de weşiya xo bıramê, hêdi hêdi zıwanê xo terk kerdo (verdao), serê seserra hewtıne de dest pey kerdo İspanyolki qısey bıkerê. Cıhudan o taw ra heta serra 1492 zıwanê xo vırnao, kerdo İspanyolki, qısey kerdo. Key ke serra 711i de Emewiyan İspanya vısta a xo dest, İspanyolan hewtsey (700) serre ra tepeya İspanya reyna gırewta, kerda herra xo. Qıraliça Kastilya 'Isabella' û qıralê Aragonya 'Ferdinandi' waştê ke erdê İspanya yew kerê, zeweciyaê û erdê qıteki kerdê miyanê xo. Tewr peyên de 'Qıraliya İspanya Katolike' naya ro. Qıral û qıraliçe verênde waştê ke Mılsılman û Cıhudê ke İspanya de weşiya xo ramıte pêro piya Xıristiyan kerê. Coka zi yew beyanname veto ke Mısılman û Cıhud ya Xıristiyan bê, ya zi pêro çi-miyê xo, keye, mal û mılkê xo bıgê, İspanya terk kerê, bıabırriyê.
Padişahê İmperatoriya Usmanıcan Bayezid IIi Mısılman û Cıhudê İspanya qebul kerdê, ê zımey Afrika û Deryao Sıpê sero gırewtê, remnaê, ardê herranê Usmanıcan miyan. Çehar aşman ra tepeya Cıhudanê İspanya ra sey hezar û pancas (150,000) Cıhud remao û İmperatoriya Usmanıcan, panc hezar Cıhudi zi remao cayanê binan zey Fransa û Portekiz. Cıhudê ke nêşiyê, İspanya de mendê ya dinê xo vırnao ya zi daê şêran (aslanan) ver û şêran ê gani-gani werdê. Serra 1497 de Portekiz zi qanun veto, Cıhudi mecbur kerdê dinê xo bıvırnê, Cıhudi xo nımıtê, dinê xo sozde vırnao, hama nêvırnao. Dıma zi hêdi hêdi İspanya terk kerda, şiyê cayanê binan ke Seferadi estê zey verocê Amerika.
Peyniya hedisan de Cıhudi ke İspyan ra teber biyê serra 1492 de, şiyê herranê İmperatoriya Usmanıcan. Cıhudan tiya de İspanyolkiyê xo serbest gırweo, kıtab û rocnameyê be İspanyoli vetê. Xetta merdımê ke Cıhud nêbiye zi ticareti rê İspanyolkiyê Cıhudan musao, gırweo. Cokao ke zerrey keyan de mendo, ma û piyan musao lacanê xo, mıletanê binan nêmusao, İspanyolkiyê Cıhudan nêvıriyo û aniya mendo. İspanyolkiyê İspanya zaf vıriyo, çekuyê newey kewtê miyan cı, İspanolkiyê Cıhudan de nêbiyê.[6][7][10][16][20]
İmla, nuştış û alfabey cı
bıvurneHeta serra 1492y
bıvurneİspanyolkiyê ke Cıhudan qısey kerdo miyanê serranê 600 û 1492 de zey İspanyolkiyê İspanyolan biyo, eyni biyo. Tek teyna ferqê zaf werdi estbiyê:
- Name û sıfetanê dini de ferqi biyê.
- Mısal şeme rê Cıhudan "Şab(b)at" "(שבת)" vatêne, Latinki de "Sabbatum" biyo, uca ra zi vêrdo a İspanyolki zey "Sávado" (Modern: Sábado). Hama Cıhudê ke İspanya de weşiya xo ramıte, enka nêvanê hama, zıwanê ma û piyê xo ra oricinalê çekuye gırewto, zey Xabat (wendış: Şabat) vato.
- "Dios" ke İspanyolki de Homay rê vaciyeno, Latinki "Deus"'ra yeno û teko. Hama peybendê '-s'i, hetê merdımanê dini ra bestiyao a zafêri. Cokao ke inan waşto bımocnê Homa tek teynao, peybendê '-s'i eşto cı, 'el Dio' vıraşto û Cıhudan zi no vatış qebul kerdo.
- Qıseykerdışê inan demê xo ra vist-hirıs serri ra ver moto, yani inan herf û vatışê kıhani ra qısey kerdêne (kamê ke nêkewtê miyanê şari).
- Key ke xo miyan de nuştêne "Nuştışê Raşi" ya zi "Solitreo" ra herfê İbranki ra yew nuştışo bin (ferqın) ra nuştêne. Hama key ke mısılmanan rê nuştêne, alfabeo ke o taw de qebul biyo Latinki ra nuştêne.
Raveri Cıhudê Seferadi alfabey 'Raşi' (nuştışê kıtabi) ya zi 'Solitreo' (nuştışê desti) ra kıtabi xo nuştê. No alfabe nezdiyê Alfabey İbranki biyo hama ferqê wurdiy biyê. Kıtabê ke Cıhudan Xıristiyan û Mısılmanan rê nuştêne, alfabey Latinki zi gırweo. Serra 1492 ra tepeya İspanyolan erdê İspanya vıstê a xo dest, Cıhudi kerdê teber. Cıhudê ke vıla biyê, şiyê kamca se alfabey ê cay ra nuştê. Wıni zi heta 1850 Cıhudanê Seferadi pê alfabey Erebi, Kirıli, Raşi/Solitre û Yunani nuştê.
"J", "C" ya zi "Ş".
| Djudeo Espanyol
Nuştış |
Djudeo Espanyol
Wendış |
İspanyolkiyo modern
Nuştış |
İspanyolkiyo modern
Wendış |
Zazaki
Çıçiyo? |
|---|---|---|---|---|
| Djudia | Cudia | Judía | Hudia | Keyna cıhude |
| Djusto | Custo | Justo | Husto | Raşt |
| Ojo | Ojo | Ojo | Oho | Çım |
| Oreja | Oreja | Oreja | Oreha | Goş |
| Mujer | Mujer | Mujer | Muher | Cêniye |
| Kashon | Kaşon | Cajón | Kahon | Dêk |
| Deşar | Deşar | Dejar | Dehar | Verdayış |
| Pasharo | Paşaro | Pájaro | Paharo | Mılıçıke |
Ferqê vatışi
bıvurneLadino kamca de qısey beno, zıwanê ê cayan ra çekuy gırewtê bunya xo. Coka zi vatışê herfan û çekuyan ca be ca vıriyenê hama ferqi zaf niyê, kes şeno feko bin fam kero. Ornagên İspanyolkiyê Cıhudanê Estanboli de kermi rê vanê "eskaravajo", ê İzmiri de zi vanê "eskaravado".
İspanyolkiyo Modern:
Mi querido, yo te amo del corazón, pero no te puedo alcanzar.
Mejor es morir más que sentir dolores de amor.
Ni es liviano de dejar la vida, ni olvidarse el sufrimiento.
Fekê Estaboli:
Mi kerido, yo te amo del korason, ma no te puedo alkansar.
Mijor ez murir mas ke sintir dolores de amor.
Ni ez liviano de deshar la vida, ni olvidarse la sufriensa.
Fekê Edirne:
Mi kirido, yo te amo del korason, ma no te puedo alkansar.
Mijor ez murir mas ke sintir dolores de amor.
Ni ez liviano de deshar la vida, ni ulvidarse la sufriensa.
Fekê Saray Bosna:
Mi kiridu, yu ti amu dil kurason, ma nun ti puedu alkansar.
Mijor es murir mas ki sintir duloris di amor.
Ni es livianu di dishar la vida, ni ulvidarsi la sufriensa.
Fekê Kosova:
Mi kiridu, yu ti amu dil kurason, ma nun ti puedu alkansar.
Mijor ez murir mas ki sintir duloris di amor.
Ni ez livianu di dishar la vide, ni ulvidarsi le sufriense.
Zazakiyê cı:
Eşqa mı, ez to zeriya xo ra sinena hama nêşena bıresa to.
Merg decê eşqi ra deha hewlo.
Ne kes heyatê xo verdo, ne zi decê eşqi xo vira kero asan niyo.
Linkê teberi
bıvurneÇımey
bıvurne- ↑ "Judeo-español El djudeoespanyol de Turkia". Archived from the original on 2005-10-16. https://web.archive.org/web/20051016073304/http://internet.cervantes.es/internetcentros/pdf/Revista52/ReEstambul7/judeo.pdf.
- ↑ La adúltera en la tradición española y judeo-española
- ↑ "Katja Smit Ljubljana 1. Indroducción". Archived from the original on 2008-04-07. https://web.archive.org/web/20080407074136/http://hispanismo.cervantes.es/documentos/smidX.pdf.
- ↑ Dead & Dying Languages
- ↑ "Noticias de Arte y Cultura". Archived from the original on 2008-10-13. https://web.archive.org/web/20081013123933/http://www.lukor.com/literatura/noticias/0505/16180531.htm.
- ↑ 6.0 6.1 Osmanlı-Türk Sefarad Kültürü Araştırma Merkezi Archived 2008-12-10 at the Wayback Machine
- ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 Judeo-Spanish
- ↑ 8.0 8.1 8.2 Ladinokomunita, A quick explaküçüknation of Ladino (Judeo-Spanish)
- ↑ 9.0 9.1 "What Is the 'Jewish' Spanish Language?". Archived from the original on 2008-10-02. https://web.archive.org/web/20081002092214/http://spanish.about.com/cs/historyofspanish/f/ladino.htm.
- ↑ 10.0 10.1 10.2 10.3 Judeo-Spanish Language
- ↑ Ladino - A Language Destined to br Lost?
- ↑ 12.0 12.1 "Jewish Language Research Website". Archived from the original on 2007-05-26. https://web.archive.org/web/20070526041357/http://www.jewish-languages.org/judeo-spanish.html.
- ↑ 13.0 13.1 "Turquie, Situation Générale". Archived from the original on 2012-09-28. https://web.archive.org/web/20120928055837/http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/asie/turquie_1general.htm.
- ↑ 14.0 14.1 "El Djudeo-Espanyol". Archived from the original on 2008-09-29. https://web.archive.org/web/20080929100722/http://www.arrakis.es/~clmt/ConfMoshe.htm.
- ↑ 15.0 15.1 "Le Judéo-Espagnol". Archived from the original on 2008-05-24. https://web.archive.org/web/20080524100101/http://www.sefarad.org/hosted/francais/belmr/judeo-spanish.html#Migrations.
- ↑ 16.0 16.1 16.2 "Los Orígenes Bíblicos de Sefarad". Archived from the original on 2018-09-05. https://web.archive.org/web/20180905233456/http://sefarad.rediris.es/.
- ↑ "Djudeo-Espanyol Sözlük". Archived from the original on 2007-05-12. https://web.archive.org/web/20070512140125/http://lingua.cc.sophia.ac.jp/diksionario-LK/.
- ↑ Lost Language of Ladino Revived in Spain
- ↑ Turquie, Situation générale
- ↑ Jewish History Timeline